Αρχική/Κοινωνικές επιστήμες/Οικονομία/Παγκοσμιοποίηση, αριστερά και περιεκτική δημοκρατία

Παγκοσμιοποίηση, αριστερά και περιεκτική δημοκρατία

2 κριτικές Γράψτε μια κριτική

Κωδικός: 136074

Συγγραφέας: Φωτόπουλος, Τάκης

Εκδόσεις: ΔΟΛ- Ελληνικά Γράμματα

Σελίδες:471

Ημερομηνία Έκδοσης:01/02/2002

ISBN:9789603939849

Θέμα:Οικονομία

Εξαντλημένο από τον Εκδοτικό Οίκο

Προσθήκη στη Βιβλιοθήκη

Περιγραφή

Η συζήτηση πάνω στο κρισιμότερο θέμα της εποχής μας, την παγκοσμιοποίηση, χαρακτηρίζεται από μια απερίγραπτη σύγχυση τόσο όσον αφορά τις θεμελιώδεις έννοιες όσο και την αποτίμηση της σημασίας της. Μερικοί την καλωσορίζουν ως ένα ακόμα βήμα στην εξελικτική (αλλά και μυθική) διαδικασία «Προόδου». Άλλοι την αρνούνται στρουθοκαμηλικά ως «χίμαιρα» που ήδη σβήνει ή τη βλέπουν ως μια συνωμοσία του κεφαλαίου η οποία, μέσω των διεθνών οργανισμών που ελέγχει, επέβαλε κάποιο «μοντέλο» παγκοσμιοποίησης.
Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας δείχνει το αβάσιμο των προσεγγίσεων αυτών και προσπαθεί να αναπτύξει μια «συστημική» προσέγγιση η οποία εξετάζει την παγκοσμιοποίηση ως αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης αντικειμενικών διαδικασιών (που τέθηκαν σε κίνηση με την εγκαθίδρυση της οικονομίας της αγοράς δυο αιώνες πριν) και «υποκειμενικών» συνθηκών (που καθορίζονται από το αποτέλεσμα της κοινωνικής πάλης ανάμεσα στις κυρίαρχες και τις εξουσιαζόμενες κοινωνικές ομάδες). Με αυτή την έννοια η παγκοσμιοποίηση στη σημερινή οικονομία της αγοράς μόνο νεοφιλελεύθερη μπορεί να είναι, εφόσον νεοφιλελευθερισμός και παγκοσμιοποίηση είναι αλληλένδετα φαινόμενα που αποτελούν απλώς τις όψεις του ίδιου νομίσματος, δηλαδή, της δυναμικής της οικονομίας της αγοράς.
Μια τέτοια θεώρηση της παγκοσμιοποίησης συνεπάγεται ότι αντίστοιχα συστημικός πρέπει να είναι και ο χαρακτήρας του κινήματος εναντίον της, με βασική επιδίωξη μια εναλλακτική παγκοσμιοποίηση που θα θεμελιώνεται στην ισοκατανομή της πολιτικής και οικονομικής δύναμης μεταξύ όλων των πολιτών και στην επανενσωμάτωση του Ανθρώπου στη Φύση, δηλαδή στην Περιεκτική Δημοκρατία.

ΚΡΙΤΙΚΗ

Το βιβλίο του Τάκη Φωτόπουλου Παγκοσμιοποίηση, Αριστερά και Περιεκτική Δημοκρατία (Ελληνικά Γράμματα) είναι στην πραγματικότητα νέο μόνο ως προς την «παγκοσμιοποίηση» και την «Αριστερά». Το «απίθανα δυνατό» όραμα της «περιεκτικής δημοκρατίας» που θα πρέπει να χαρακτηρίζει σήμερα, σύμφωνα με τον συγγραφέα, την Αριστερά απέναντι στην παγκοσμιοποίηση το έχει παρουσιάσει και αναλύσει σε προηγούμενο ομότιτλο βιβλίο του (βλ. «Το Βήμα», Βιβλία, 16.1.2000). Ωστόσο, μέσα από τη δομική και ιστορική ανάλυση της παγκοσμιοποίησης και τον ρόλο της Αριστεράς σήμερα απέναντι σε αυτήν, «επαληθεύεται» η αναγκαιότητα του προτάγματος της «περιεκτικής δημοκρατίας». Υπενθυμίζουμε ότι η περιεκτική δημοκρατία είναι το πρόταγμα για μια εκ θεμελίων «επανασυγκρότηση του κόσμου», για μια άμεση οικονομική, κοινωνική και οικολογική δημοκρατία, που βασίζεται στην ισοκατανομή της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας, η οποία δεν είναι δυνατή στο ισχύον πλαίσιο της (διεθνοποιημένης σήμερα) οικονομίας της αγοράς, της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και των συνακόλουθων ιεραρχικών δομών.

Το νέο βιβλίο του Τ. Φωτόπουλου, το οποίο χωρίζεται σε τέσσερα μέρη, δεν είναι ένα ακόμη βιβλίο για τα καλά ή (και) τα κακά της παγκοσμιοποίησης. Η τελευταία αναλύεται και ερμηνεύεται εδώ συστημικά, με βάση δηλαδή τα δομικά (ενδογενή) και ιστορικά χαρακτηριστικά του υπάρχοντος οικονομικοπολιτικού συστήματος και αποκαθαίρεται από διάφορους μύθους και ιδεοληψίες. Ετσι και η εις βάθος εξονυχιστική και παραδειγματική εξέταση από τον συγγραφέα όλων των ως σήμερα θεωρητικών προσεγγίσεων τις διακρίνει με παιδαγωγική καθαρότητα και αίροντας τη σχετική σύγχυση, σε συστημικές (νεοφιλελεύθερη, σοσιαλφιλελεύθερη), οι οποίες δεν θεωρούν το φαινόμενο αντιστρέψιμο στο υπάρχον οικονομικό και πολιτικό πλαίσιο, μη συστημικές (της λεγόμενης ρεφορμιστικής Αριστεράς), οι οποίες θεωρούν το φαινόμενο αντιστρέψιμο στο παραπάνω πλαίσιο ως αποτέλεσμα εξωγενών παραγόντων, και τέλος, ενδιάμεσες (νεορθόδοξες) μαρξιστικές προσεγγίσεις, ήτοι της υπερεθνικής καπιταλιστικής τάξης (Sklair) και της «αυτοκρατορίας» (Hardt και Negri), μια οικοφεμινιστική και μια αναρχοσυνδικαλιστική. Αντίστοιχα, η δική του προσέγγιση της περιεκτικής δημοκρατίας είναι μια συστημική προσέγγιση. Ετσι, κατά την ανάλυση αυτής της τελευταίας προσέγγισης, η παγκοσμιοποίηση δεν είναι ούτε χίμαιρα ούτε ιδεολόγημα ούτε φενάκη ούτε μύθος ούτε «συνωμοσία». Είναι το οικονομικό σκέλος της κρίσης της οικονομίας της αγοράς και εντάσσεται στη δυναμική την οποία αυτή αναπτύσσει. Ο Φωτόπουλος θεωρεί ορθά ότι η οικονομική παγκοσμιοποίηση (ακριβέστερα η διεθνοποιημένη οικονομία της αγοράς) έχει συστημικό χαρακτήρα και εδράζεται στο DNA θα λέγαμε της οικονομίας του τρίπτυχου: αγορά-«ανάπτυξη»-«πρόοδος». Η σημερινή διεθνοποίηση των αγορών αποτελεί ένα ποσοτικά και ποιοτικά νέο φαινόμενο που δεν έχει σχέση με την πρώτη, κατά τον συγγραφέα, απόπειρα διεθνοποίησης στα μέσα και τέλη του 19ου αιώνα (φιλελεύθερη μορφή της νεωτερικότητας). Τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι το άνοιγμα και η απελευθέρωση των αγορών κεφαλαίου και εμπορευμάτων αλλά και η ελαστικοποίηση των αγορών εργασίας. Το φαινόμενο συνεπώς εγγράφεται στη δυναμική διαδικασία αγοραιοποίησης που άρχισε πριν από διακόσια περίπου χρόνια και διακόπηκε από την άνοδο του κρατισμού (σοσιαλδημοκρατικού και σοβιετικού - κρατικιστική μορφή νεωτερικότητας), και το οποίο όμως εμπεριέχει νέα στοιχεία, όπως η ανάπτυξη των πολυεθνικών επιχειρήσεων και η γενίκευση και καθολίκευση της (άλλοτε μόνο οικονομικής) παγκοσμιοποίησης. Πρόκειται συνεπώς για μια δομική αλλαγή, για ένα συστημικό φαινόμενο το οποίο συνεπάγεται δύο (λογικές) πολιτικές παραδοχές: Πρώτον, καμία δυνατότητα (κρατικής) ρυθμιστικοελεγκτικής αλλαγής δεν είναι δυνατή στο σημερινό οικονομικό και θεσμικό πλαίσιο και, ως εκ τούτου, οι σημερινές κυβερνήσεις πράγματι δεν έχουν άλλο δρόμο, μια και η παγκοσμιοποίηση σήμερα μόνο νεοφιλελεύθερη μπορεί να είναι.

Συνεπώς οι κλασικές μορφές πολιτικής δράσης της Αριστεράς δεν μπορούν να είναι λυσιτελείς. Ακόμη και η ενδυνάμωση της κοινωνίας των πολιτών και οι διάφορες υπαρκτές μορφές κοινωνικής (εναλλακτικής ή τρίτης) οικονομίας σε ένα τέτοιο πλαίσιο είναι, κατά τον Φωτόπουλο, ουτοπική και ανιστορική και για τούτο μάταιη. Δεύτερον, αντίστοιχα, μόνο ένα αντισυστημικό μαζικό παγκόσμιο κίνημα μπορεί να εναντιωθεί αποτελεσματικά στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση και να συστήσει μια διέξοδο εγκαταλείποντας την αγορά, στη βάση όμως, κατά τον συγγραφέα, ενός ριζικά νέου και επανασχεδιασμένου ολοκληρωμένου πολιτικού προγράμματος και ενός νέου θεσμικού πλαισίου, αυτού της περιεκτικής δημοκρατίας. Τα συλλογικά υποκείμενα της ανατροπής θα αποτελούν οι άνεργοι, οι απασχολήσιμοι, οι άστεγοι, οι μετανάστες, οι πολιτιστικά καταπιεσμένοι κ.ά. Ο κύριος όμως «πυροδοτητής» της ανατροπής θα είναι, όπως υποστήριζε και ο Καστοριάδης, η συνειδητοποίηση.

Ετσι, τελικά, για τον Φωτόπουλο το γνωστό ιστορικό δίλημμα επικαιροποιείται σε «(περιεκτική) δημοκρατία ή βαρβαρότητα». Το βιβλίο του Τ. Φωτόπουλου επαναφέρει την οικονομία στην πρώτη και αληθινή της διάσταση, αυτήν της ιστορικής επιστήμης (Bourdieu), και συνδυάζει το πολιτικό δοκίμιο με την επιστημονική μελέτη.

Τάκης Νικολόπουλος (τακτικός καθηγητής)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 02-06-2002

ΚΡΙΤΙΚΗ

Σήμερα, που η Αριστερά έχει περιέλθει σε μια περίεργη κατάσταση αφωνίας και η διαχείριση της υφιστάμενης οικονομίας της αγοράς μοιάζει να είναι ο μόνος δυνατός ορίζοντας για δυνάμεις που έως πρότινος αυτοσυστήνονταν ως «εναλλακτικές», η ανάλυση της νέας παγκόσμιας οικονομικοπολιτικής πραγματικότητας γίνεται έργο αποφασιστικής σημασίας, όλο και πιο επείγον για όσους έχουν ανάγκη να επεξεργαστούν αληθινά εναλλακτικές προοοπτικές και στρατηγικές ανακοπής της καλπάζουσας βαρβαρότητας. Παρ' όλο που ένα δίχτυ αδιαφάνειας φαίνεται να σκεπάζει τις διαδικασίες που κυβερνούν έναν μονοπολικό και στρατιωτικοπολιτικά ιεραρχημένο κόσμο, ραγδαία ενοποιούμενο από την επέκταση της αγοραιοποίησης και από τις νέες επικοινωνιακές τεχνολογίες, υπάρχουν παρ' όλ' αυτά στις μέρες μας λίγες ελπιδοφόρες αναλύσεις, που επιτρέπουν να ρίξουμε μια δέσμη φωτός στο πυκνό και αδιαπέραστο σκοτάδι. Αυτή τη στιγμή που μιλάμε δεν έχει ακόμη κοπάσει η εντύπωση που άφησε το μεγάλο βιβλίο με τίτλο Αυτοκρατορία1 των Antonio Negri και Michael Hardt, εντύπωση που οδήγησε στο -μάλλον απερίσκεπτο- δημοσιογραφικό χαρακτηρισμό του ως «το νέο κομμουνιστικό μανιφέστο», αλλά υπάρχουν και άλλες ανάλογης εμβέλειας αναλύσεις στο ριζοσπαστικό χώρο, που όσο κι αν εμφανίζεται αυτή τη στιγμή συρρικνωμένος δεν έχει πάψει να είναι με πολλούς τρόπους παρών. Το έργο, για παράδειγμα, του Τάκη Φωτόπουλου, καθηγητή των Οικονομικών μέχρι πρότινος στο Πανεπιστήμιο του Β. Λονδίνου, όπου ζει από το 1966, και διευθυντή εδώ και μία δεκαετία περίπου της διεθνούς επιθεώρησης κοινωνικής οικολογίας Democracy and Nature.

Προερχόμενος από τη ριζοσπαστική διεθνιστική Αριστερά της δεκαετίας του '60, ο Τάκης Φωτόπουλος έχει αναδειχθεί εδώ και αρκετά χρόνια σε έναν από τους διεισδυτικότερους οικονομικούς αναλυτές του σύγχρονου κόσμου, ο οποίος επιμένει ωστόσο να εντάσσει τις επιμέρους αναλύσεις του σε ένα ευρύτερο πολιτικό πρόγραμμα αυτονομίας και αυτοδιαχείρισης της ανθρώπινης εργασίας -που προϋποθέτει βεβαίως την απελευθέρωση της τελευταίας, καθώς και ολόκληρης της φύσης, από την αιχμαλωσία τους στην κεφαλαιοκρατική οικονομία της ανάπτυξης, στην ανταγωνιστική συσσώρευση πλούτου και ισχύος και στη διαδικασία της εμπορευματοποίησης, που έκανε δυνατή στο νεότερο κόσμο αυτή την απεριόριστα καταστροφική μορφή των κοινωνικών σχέσεων. Το πολιτικό του πρόγραμμα, στο οποίο εδώ και λίγα χρόνια έχει δώσει το όνομα «περιεκτική δημοκρατία», είναι γνωστό από προηγούμενα θεμελιώδη έργα του που ήδη κυκλοφορούν στα ελληνικά.

Σε τούτη την τελευταία ογκώδη μελέτη του προσπαθεί να αξιοποιήσει τις προηγούμενες θεωρητικές επεξεργασίες του ως εργαλείο ανάλυσης της παρούσας οικονομικοπολιτικής συγκυρίας και κυρίως του φαινομένου στο οποίο όλοι σήμερα αναφέρονται ως «παγκοσμιοποίηση».

Σε μια παρουσίαση όπως αυτή δεν είναι δυνατό να παρακολουθήσουμε όλο το μήκος των αναλύσεών του σε ένα φάσμα θεμάτων που κυμαίνονται από τους οικονομικούς και πολιτικούς όρους της παγκοσμιοποίησης ώς την κριτική της «ρεφορμιστικής» Αριστεράς και την εκτίμηση των δυνατοτήτων ενός κινήματος αντιπαγκοσμιοποίησης, από την παρακμή της αντιπροσωπευτικής «δημοκρατίας» και το ρόλο των ΜΜΕ μέχρι τις οικονομικές συνέπειες των νέων διεθνών ανισοτήτων και τη θέση της Ελλάδας στη νέα διαμορφούμενη παγκόσμια τάξη πραγμάτων· εκείνο που μπορούμε, ωστόσο, είναι να αποσαφηνίσουμε ορισμένους βασικούς όρους της σκέψης του, που επιτρέπουν σε όποιον ενδιαφέρεται να ανασυγκροτήσει για λογαριασμό του την όλη ανάλυση. Και πρώτα πρώτα, ο ίδιος ο όρος «παγκοσμιοποίηση» απαιτεί μία διπλή διευκρίνιση: πρώτον, είναι μία έννοια που έχει ταυτόχρονα πεδία εφαρμογής στην οικονομία (νεοφιλελευθερισμός και επεκτεινόμενη αγοραιοποίηση), στην πολιτική (παρακμή του εθνικού κράτους και διεθνείς δομές κυριαρχίας), στην τεχνολογική σφαίρα (νέες τηλεπικοινωνιακές τεχνολογίες και πληροφορική επανάσταση), στην κοινωνική και την πολιτισμική σφαίρα (ομοιογενοποίηση του τρόπου ζωής βασιζόμενη σε μια καταναλωτική κουλτούρα στο σημερινό «παγκόσμιο χωριό»), μεταξύ των οποίων, ωστόσο, η οικονομία έχει δεσπόζουσα θέση, επειδή ακριβώς είναι ο τομέας που, έχοντας από νωρίς αυτονομηθεί στο νεωτερικό κόσμο, υπαγορεύει τις εξελίξεις σε όλους τους άλλους τομείς της ανθρώπινης ζωής· δεύτερον, αν ο όρος «παγκοσμιοποίηση» σημαίνει ακριβώς μια παγκόσμια οικονομία χωρίς σύνορα, όπου η ίδια η παραγωγή έχει διεθνοποιηθεί, με την έννοια ότι οι μεγάλες επιχειρήσεις έχουν γίνει α-κρατικά σώματα, που εμπλέκονται σε έναν ενιαίο εσωτερικό καταμερισμό της εργασίας, ο οποίος καλύπτει πολλές χώρες, τότε εμφανώς η διαδικασία δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί, αφού οι αγορές έχουν μεν διεθνοποιηθεί, με την έννοια των ανοιχτών συνόρων για την ελεύθερη διακίνηση κεφαλαίου και εμπορευμάτων, όμως τα έθνη-κράτη εξακολουθούν να υπάρχουν και να μοιράζονται την εξουσία με τις πολυεθνικές επιχειρήσεις, περιοριζόμενα σε ρόλο ρυθμιστή του πλαισίου για την αποτελεσματική λειτουργία της αγοράς. Ακριβέστερα, λοιπόν, ο Φωτόπουλος ονομάζει «διεθνοποίηση» την παρούσα φάση της κεφαλαιοκρατικής οικονομίας, με δεσπόζοντα χαρακτηριστικά, πρώτον, τις ανοικτές αγορές κεφαλαίου και εμπορευμάτων, δεύτερον, τις ελαστικές αγορές εργασίας.

Ενα κρίσιμο στοιχείο στην ανάλυση του Τ. Φωτόπουλου είναι αυτό που αποκαλεί συστηματικό χαρακτήρα της παραπάνω διαδικασίας -που σημαίνει ότι αυτή είναι αναγκαία και αναπότρεπτη συνέπεια των αντικειμενικών, εσωτερικών ροπών της οικονομίας της αγοράς, αφού από τη γέννησή του αυτό το μοντέλο, πριν από τρεις περίπου αιώνες στην Ευρώπη, τείνει προς την αλόγιστη ανάπτυξη, που συνυποθέτει απεριόριστη συγκέντρωση κεφαλαίου και ισχύος, χωρίς καμία αναστολή μέχρι τον ολοσχερή αφανισμό του κοινωνικού και του γήινου βιοσυστήματος που το στηρίζει. Αυτό είναι το κριτήριο που του επιτρέπει να οριοθετήσει ως «ρεφορμιστικές» όλες τις αναλύσεις που αποδίδουν το πρόβλημα σε συγκυριακές αιτίες («αντιδραστικές» πολιτικές, «απορρύθμιση» των αγορών κ.ο.κ.), και, κατά συνέπεια, πιστεύουν ότι είναι δυνατή μια ρυθμιστική παρέμβαση οιουδήποτε τύπου χωρίς την καθολική άρση του μοντέλου της αγοράς. Αυτό του επιτρέπει να διαφοροποιηθεί και από αναλύσεις τύπου Καστοριάδη ή Μπουρντιέ, οι οποίοι, κατά τη γνώμη του, υπερτονίζουν τον υποκειμενικό-φαντασιακό παράγοντα και υποτιμούν τον εξαναγκαστικό χαρακτήρα που διέπει το σύστημα της αγοράς άπαξ και αυτό εγκαθιδρυθεί όπως -το επαναλαμβάνουμε- μπόρεσε να συμβεί για μοναδική φορά στην ανθρώπινη ιστορία με τον πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης. Γίνεται εμφανής, λοιπόν, η συγγένεια της οπτικής του μ' εκείνη του Karl Polanyi, που ήταν ο πρώτος ο οποίος έθεσε με αυτόν τον οξύ τρόπο το ζήτημα και, στην πραγματικότητα, αυτό είναι που του επιτρέπει να αποστασιοποιηθεί και από ένα κατάλοιπο μαρξιστικής αισιοδοξίας που διαφαίνεται στις αναλύσεις των Negri και Hardt, οι οποίοι, παρά το ριζοσπαστισμό της ανάλυσής τους, διαβλέπουν ακόμη έναν «θετικό» χαρακτήρα στην όλη διαδικασία, με την έννοια ότι ανοίγει το δρόμο για μιαν άλλη, «εναλλακτική» παγκοσμιοποίηση.

Η περιγραφική ακρίβεια των αναλύσεων του Φωτόπουλου είναι εντυπωσιακή και όποιος δεν είναι τυφλωμένος από τις ποικίλες ιδεολογικές σειρήνες μπορεί να τις προσυπογράψει ώς την τελευταία τους λεπτομέρεια.

Εκεί που είναι δύσκολο κάποιος να τον ακολουθήσει είναι στη βούλησή του να συναγάγει απ' αυτές ένα στρατηγικό πρόγραμμα με ευκρινώς χαραγμένες διαχωριστικές γραμμές και διακεκριμένα στάδια δράσης. Οσον αφορά το πρώτο, πρέπει να θυμόσαστε ότι ο «ρεφορμισμός» είναι κυρίως κατηγορία της συνείδησης, όχι της πράξης: ρεφορμιστής δεν είναι όποιος δρα με οποιονδήποτε μεσοπρόθεσμο τακτικό στόχο, αλλά όποιος δεν έχει την ικανότητα να εντάξει αυτή του τη δράση σε μια μακροπρόθεσμη ριζική προοπτική αλλαγής. Οσον αφορά το δεύτερο είναι αναγκαίο να παραδεχθούμε, πιστεύω, ότι κανείς δεν έχει σήμερα το κλειδί της αποτελεσματικής δράσης και ότι το πιο κρίσιμο επανασταστικό γνώρισμα είναι, ακριβώς, η αποφασισμένη ανάληψη της αβεβαιότητας.

ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/07/2002

Κριτικές

Harry van Versendaal

14/06/2009, 11:41

Kathimerini English Edition (Thursday July 18, 2002)

Changing the system, from without

In new book, Takis Fotopoulos attacks neoliberal globalization, reformist critique, proposing sustainable form of social organization

By Harry van Versendaal

Takis Fotopoulos, the author of “Globalization, the Left and Inclusive Democracy” (Ellinika Grammata, 2002), possesses excellent analytical skills and a persuasive interpretation of the crisis in global capitalism. What is more, unlike the vast majority of writers on the subject, he has a proposal on how the alleged crisis can be overcome — his vision of Inclusive Democracy.

This is where problems begin to creep in. For having a vision is one thing; but sketching out how this vision can be implemented can prove an awful strain. In the wake of the failure of communism, radical political projects tend to be discarded as utopian — often, rightly so. Often, but not always. In the case of Inclusive Democracy, criticism comes from the conservative elite who see any alternative voices as a threat to the established order, or from reformist left-wingers who fail to grasp the “systemic” nature of globalization. Or so Fotopoulos would have it.

The writer, who is the editor of the journal “Democracy and Nature,” has laid out his vision of Inclusive Democracy in numerous articles in the past and, more thoroughly, in his book “Toward an Inclusive Democracy.” Inclusive Democracy is described as a project for direct political and economic democracy, democracy in the social realm, and ecological democracy. It envisages an equal distribution of economic and political power, which Fotopoulos says is impossible in the existing context of a global free-market economy and a representative democracy (in the sense that we are equal only with respect to our visits to the polling booth) and related hierarchical structures. Local activism, in Fotopoulos’s vision, is the turbine for bringing about a renewed and deepened democracy.

The present crisis, Fotopoulos argues, is multidimensional: economic, political, social, ecological and cultural. It is reflected in the widening inequalities and the growing centralization of power in the hands of economic and political elites. All this, Fotopoulos says, makes the Inclusive Democracy project an imperative. This is even more so, given the limitations of alternative approaches which are subjected to his criticism and, occasionally, sarcasm.

Crucial distinction

In his latest book, Fotopoulos classifies the various approaches to globalization according to whether they define the phenomenon as a “systemic” one or not. For systemic approaches, globalization is irreversible within the system of the market economy for it is the result of structural change in economic policy. Neoliberal and social-liberal approaches fall in this category.

“Non-systemic” approaches, on the other hand, see globalization as an offshoot of non-structural change in economic policy, such as the poor policy-making by the elites. Hence they deem that globalization is a reversible development, even within the existing system of market economy. The approach of the reformist left — and of kindred views which debunk globalization as a myth or an ideology — are classified here as non-systemic.

Between the two categories are several intermediate views such as the Transnational Capitalist Class, the ecofeminist and the anarcho-syndicalist approaches — all mixtures of the two main trends.

Inclusive Democracy is, of course, a systemic approach, for it assumes “that it is the grow-or-die dynamics of the market economy system that inevitably led to its present neoliberal globalized form.”

Fotopoulos points out that the neoliberal / social-liberal view and that of Inclusive Democracy may both be systemic interpretations. But they are divided by one major qualitative difference: The former embraces the current system of market economy while the latter tries to overcome it by gradually introducing “an alternative form of social organization, which involves a form of globalization that is not feasible within the system of market economy and statist ‘democracy.’”

Within the current framework, however, Fotopoulos argues, “globalization is irreversible, as no effective controls over markets to protect labor and the environment are feasible within the system of the internationalized market economy.”

In other words, in the present free-market context, globalization can only be of a neoliberal nature as neoliberalism and globalization are interrelated phenomena; they are two sides of the same coin: the dynamics of the market economy.

In effect, resistance to the existing order has to come not from within existing institutions but from without. Any change has to be a systemic one, meaning a change at the structural level: that of neoliberalism and the market economy.

Simply put, neoliberal globalization will continue as long as the free-market economy stays in place. Anything less simply won’t do. The rhetoric of the reformist left is therefore, at best, conformist or, at worst, suspect — aiming to undermine radical, anti-systemic action.

The writer uses the term “reformist left” to refer to those who either propose mild reforms to improve the functioning of the internationalized market economy (such as abolishing its corporate character), those who criticize it without suggesting any real alternatives, and those who take the present system “for granted.”

The reformist left encompasses post-Marxists, social democrats and other figures of the broader left (Fotopoulos’s list includes Pierre Bourdieu, Immanuel Wallerstein, Noam Chomsky and John Gray). These all share the belief “that a return to some kind of statism is still possible, since the present globalization of markets is simply seen as the product of neoliberal policies (if not merely an ideology to justify neoliberalism), and not the outcome of a fundamental structural change.”

Similarly, they labor under the delusion that pressure “from below” could stop the engines of neoliberal globalization or at least force the elites to “renegotiate” its rules, such as the functioning of international organizations like the World Bank.

Tilting at windmills?

Notably, Fotopoulos remains vastly unimpressed with the anti-globalization movement, which he sees as a vehicle for the expression of reformist demands or even as a tool, a Trojan horse rather, for marginalizing and potentially crushing genuine anti-systemic trends.

Indeed, at his most conspiratorial moments, Fotopoulos suggests that the reformist trend is deliberately trying to derail anti-systemic efforts in an attempt to preserve the status quo — making him seem as if he is tilting at windmills.

The “non-systemic” nature of the anti-globalization movement, according to the writer, was clearly reflected in the 2001 World Social Forum in Porto Alegre. With a touch of irony, Fotopoulos notes that the forum was embraced by the entire spectrum of the reformist left, from Noam Chomsky, NGOs and unionists to ordinary deputies and Le Monde Diplomatique.

The demands adopted by the anti-globalization movement are, in turn, described as reformist in nature: Tobin tax, fair trade, autonomy of national policy from the IMF, World Bank, WTO and NATO, and so on. But this falls short of undoing the existing free-market system and, by extension, the prevalent mode of neoliberal globalization. Quite the opposite, in fact.

“At most,” Fotopoulos says, “the present anti-globalization movement can function as a kind of ’resistance movement’ to globalization and bring about some sort of (easily reversible) reforms.”

But Fotopoulos wants to see more than that. He wants to see the existing system go and a new one put in its place. In this sense, his theorizing has more than a touch of utopianism to it. It’s hard to see, however, how the abolition of the system of market economy can come about in the absence of a tangible alternative, as was the case with capitalism and communism / state socialism. No less problematic is the question of transition to a new order and the opposition that such a radical societal change would trigger.

Despite reservations regarding Fotopoulos’s vision, this is an enterprising and thought-provoking book, with a clear exposition of the various approaches to globalization and powerful, often devastating, criticism of the current economic order.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΕΛΑΦΡΟΣ

14/06/2009, 11:39

(Το παρακάτω κείμενο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «ΠΡΙΝ» στις 22 Δεκεμβρίου 2002)

Κριτική στις θεωρίες της παγκοσμιοποίησης

ΓΙΑΝΝΗΣ ΕΛΑΦΡΟΣ

Μια ουσιαστική προσέγγιση της εν εξελίξει διεθνοποίησης αποτελεί το έργο του Τάκη Φωτόπουλου Παγκοσμιοποίηση, Αριστερά και Περιεκτική Δημοκρατία (εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα). Στο ιδιαίτερα χρήσιμο αυτό βιβλίο καταγράφονται αναλυτικά και κριτικά οι θεωρίες των διαφόρων ιδεολογικών ρευμάτων γύρω από την παγκοσμιοποίηση. Εξετάζεται ακόμα η θέση της Ελλάδας στη διεθνοποιημένη οικονομία της αγοράς.

Δεν υπάρχει ίσως άλλη έννοια στην εποχή μας τόσο φορτωμένη με σύγχυση όσο αυτή της παγκοσμιοποίησης. Όλοι μιλούν για «παγκοσμιοποίηση», πολύ λίγοι όμως μπορούν να ορίσουν περί τι ακριβώς πρόκειται και ακόμα λιγότεροι να συμφωνήσουν μεταξύ τους. Πολύτιμη συμβολή στο ξεκαθάρισμα του τοπίου και στην κριτική από αντικαθεστωτική, ανατρεπτική σκοπιά των θεωριών και των μύθων γύρω από την παγκοσμιοποίηση αποτελεί το έργο του Τάκη Φωτόπουλου Παγκοσμιοποίηση, Αριστερά και Περιεκτική Δημοκρατία, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα. Ο Τ. Φωτόπουλος είναι γνωστός για τις διεισδυτικές, μαχητικές και ασυμβίβαστες αναλύσεις του (μερικές από τις οποίες φιλοξένησε και το Πριν). Αν και το βιβλίο έχει εκδοθεί εδώ και μερικούς μήνες, τον περασμένο Μάρτη, είναι εξαιρετικά «φρέσκο» και με τις 460 και πλέον σελίδες του και τα πολλά θέματα που πιάνει, αποτελεί χρήσιμο εργαλείο ανάλυσης και κατανόησης, ειδικά ενόψει και της «μάχης του 2003».

Ας το ξεκαθαρίσουμε από την αρχή. Ο Τάκης Φωτόπουλος προέρχεται και κινείται σε ένα άλλο θεωρητικό ρεύμα από αυτό του επαναστατικού και κριτικού μαρξισμού. Το πολιτικό του πρόταγμα δεν είναι η αντικαπιταλιστική επανάσταση και η κομμουνιστική απελευθέρωση, αλλά η Περιεκτική Δημοκρατία. Βάση της ανάλυσής του δεν είναι ο ιστορικά διαμορφωμένος καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής, αλλά η οικονομία της αγοράς, η οποία ορίζεται ως «το αυτορυθμιζόμενο σύστημα στο οποίο τα βασικά οικονομικά προβλήματα (τι, πως και για ποιον παράγεται) επιλύονται "αυτόματα", μέσω του μηχανισμού των τιμών και όχι μέσω συνειδητών κοινωνικών αποφάσεων». Κι όμως, η αναλογία των πολιτικών συμπερασμάτων που καταλήγει ο Τ. Φωτόπουλος με αυτά της ριζοσπαστικής Αριστεράς είναι ιδιαίτερα σημαντική, δίνοντας τη βάση για μια ευρύτερη αντισυστημική-αντικαπιταλιστική δράση και αναζήτηση, ταυτόχρονα με το διάλογο ή και την αντιπαράθεση για τα ανοικτά ζητήματα.

Ο Τ. Φωτόπουλος ξεκαθαρίζει καταρχήν το σε τι φάση βρισκόμαστε, κάνοντας διάκριση μεταξύ της οικονομικής παγκοσμιοποίησης και της διεθνοποίησης της οικονομίας της αγοράς. «Η ‘’παγκοσμιοποίηση’’ αναφέρεται στην περίπτωση μιας παγκόσμιας οικονομίας χωρίς σύνορα […] όπου η ίδια η παραγωγή έχει διεθνοποιηθεί, με την έννοια ότι οι μεγάλες επιχειρήσεις έχουν γίνει α-κρατικά σώματα. […] Από την άλλη μεριά η "διεθνοποίηση" αναφέρεται στην περίπτωση που οι αγορές έχουν διεθνοποιηθεί, με την έννοια των ανοιχτών συνόρων για την ελεύθερη διακίνηση του κεφαλαίου και των εμπορευμάτων (και εντός των οικονομικών μπλοκ όπως η ΕΕ και της εργασίας), αλλά τα έθνη – κράτη εξακολουθούν να υπάρχουν και να μοιράζονται την εξουσία με τις πολυεθνικές επιχειρήσεις, σε ένα σύστημα στο οποίο ο ρόλος του κράτους περιορίζεται προοδευτικά στο να εξασφαλίζει ένα σταθερό πλαίσιο για την οικονομικά αποτελεσματική λειτουργία της αγοράς». Με αυτή τη λογική ο Τ. Φωτόπουλος σημειώνει ότι ο όρος που αποδίδει καλύτερα τη σημερινή κατάσταση είναι αυτός της διεθνοποίησης. Ταυτόχρονα όμως τονίζει ότι αυτή «η διεθνοποιημένη οικονομία της αγοράς αντιπροσωπεύει μια δομική αλλαγή, μια μετατόπιση σε μια νέα μορφή νεωτερικότητας και όχι απλά μια αλλαγή στην οικονομική πολιτική, όπως υποστηρίζει η ρεφορμιστική Αριστερά».

«Οι πολιτικές αυτές είναι "συστημικές" ή "ενδογενείς" και έγιναν απαραίτητες λόγω της δυναμικής της οικονομίας της αγοράς», θα τονίσει παρακάτω, υπογραμμίζοντας ότι εισήχθηκαν παγκοσμίως, είτε από δεξιές είτε από κεντροαριστερές κυβερνήσεις. Ο συγγραφέας ανοίγει μέτωπο με τις απόψεις που είτε θεωρούν την παγκοσμιοποίηση μια χίμαιρα, είτε την αντιμετωπίζουν ως αποτέλεσμα συγκεκριμένων πολιτικών επιλογών, που συνδέονται μόνο με τη νεοφιλελεύθερη διαχείριση. Πρόκειται για απόψεις σοσιαλδημοκρατικών κύκλων, που ηγεμονεύουν μέσα στα κινήματα κατά της παγκοσμιοποίησης και που παλεύουν όχι για την ανατροπή του συστήματος, αλλά για την απαλλαγή του από ορισμένες αρνητικές πλευρές.

Το βιβλίο παρουσιάζει ταξινομημένα πλήθος προσεγγίσεων στο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης, από τις νεοφιλελεύθερες και σοσιαλφιλελεύθερες, έως ορισμένες αριστερές (όπως της υπερεθνικής καπιταλιστικής τάξης ή της Αυτοκρατορίας των Χαρντ και Νέγκρι) καθώς και οικολογικές, φεμινιστικές και αναρχικές. Βασικό κριτήριο στην αντιμετώπιση όλων αυτών των απόψεων για τον Τ. Φωτόπουλο είναι καταρχήν εάν αντιμετωπίζουν τη σημερινή διεθνοποίηση ως ένα συστημικό φαινόμενο σε συνδυασμό με το εάν παλεύουν εναντίον της με ανατρεπτικό και όχι ρεφορμιστικό πολιτικό λόγο. Ο αντιρεφορμισμός αποτελεί το ελιξίριο ανατρεπτικής νεότητας του Τ. Φωτόπουλου.

Αποτέλεσμα αυτής της ανάλυσης είναι η κριτική που ασκεί ο Τ. Φωτόπουλος σε αυτό που ονομάστηκε «κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης». Ο συγγραφέας ταξινομεί τέσσερις υπαρκτές τάσεις, σε διεθνές βέβαια επίπεδο: Την τάση της άμεσης δράσης - άμεσης δημοκρατίας (PGA, Reclaim the Streets κ.ά.). Του ρεφορμισμού ως στρατηγικής (στο οποίο εντάσσει κόμματα και οργανώσεις της παραδοσιακής κομμουνιστικής και τροτσιστικής Αριστεράς). Τους μεταμοντέρνους (φεμινίστριες, Πράσινους κ.ά.). Και τη σοσιαλδημοκρατική τάση (συνδικαλιστές, ΜΚΟ, πρώην μαρξιστές). «Όπως είναι προφανές μέσα στο ‘’κίνημα’’ κατά της παγκοσμιοποίησης, οι ρεφορμιστικές τάσεις είναι σαφώς κυρίαρχες και δίνουν σε αυτό την παρούσα συνολική εικόνα ενός ρεφορμιστικού κινήματος», τονίζει. Ιδιαίτερη σημασία έχει η κριτική του όχι μόνο στις πιο ανοικτά συμβιβαστικές τάσεις, αλλά ακόμα και στα πιο αγωνιστικά στοιχεία, που κινούνται στη λογική του ακτιβισμού. Από το στόχαστρό του δεν απουσιάζουν ούτε οι αναρχικοί, αφού σημειώνει ότι «η επίδραση των μεταμοντέρνων τάσεων είναι ισχυρή», οδηγώντας τους ελευθεριακούς ακτιβιστές και διανοούμενους να «επικρίνουν την πρόταση οποιουδήποτε συνολικού πολιτικού προτάγματος ως "απολυτότητα", οδηγώντας στην ουσιαστική χρεοκοπία του ιστορικού αναρχικού κινήματος ως αντισυστημικού κινήματος».

Ο Τάκης Φωτόπουλος δίνει μεγάλη σημασία στην αξία του συνολικού προγράμματος, της πρότασης για μια άλλη κοινωνία. «Η πάλη με βάση ένα πρόγραμμα ρεφορμιστικών αιτημάτων δεν θα μπορούσε ποτέ να δημιουργήσει μια επαναστατική αντισυστημική συνειδητοποίηση (ούτε το επέτυχε ποτέ στην Ιστορία)», σημειώνει. Κριτικάροντας αυτές τις πρακτικές σημειώνει «ότι αποτελεί μια ρομαντική και ιστορικά εσφαλμένη αντίληψη για τον τρόπο κοινωνικής αλλαγής, που μας φέρνει πίσω στην περίοδο (μέσα 19ου αιώνα!) πριν οι άνθρωποι ανακαλύψουν ότι η ανατροπή ενός συστήματος προϋποθέτει την ύπαρξη οργανωμένου αντισυστημικού κινήματος».

Ο συγγραφέας παρακολουθεί συστηματικά και με πρόδηλο ενδιαφέρον τα τεκταινόμενα στο «κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης». Αυτό που τονίζει είναι η ανάγκη και ο προσανατολισμός της παρέμβασης. Ώστε να απαντηθεί θετικά το δίλημμα, που κατά το συγγραφέα αντιμετωπίζει το κίνημα: «θα είναι πρωταρχικά ένα κίνημα αντίστασης κατά των υπερβολών της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης (όπως το θέλουν οργανώσεις σαν την Attac – με την υποστήριξη των προοδευτικών στοιχείων στην υπερεθνική ελίτ) ή θα είναι ένα αντισυστημικό κίνημα»;

Γράψτε μια κριτική