Οι τελευταίες ημέρες του Κωνσταντίνου Καβάφη

Τον Απρίλιο του 1933 ο Φιλίππο Τομμάζο Μαρινέττι, ηγέτης των Ιταλών φουτουριστών, οι οποίοι με τις πρωτοποριακές ιδέες τους στη λογοτεχνία, το θέατρο, τον κινηματογράφο, τη φωτογραφία, τη μουσική, τη γλυπτική, την αρχιτεκτονική -αλλά και τη μόδα και τη μαγειρική- επηρέασαν όλα τα πνευματικά και καλλιτεχνικά κινήματα της Ευρώπης του εικοστού αιώνα, επισκέπτεται τον Κωνσταντίνο Καβάφη στο σπίτι του στην Αλεξάνδρεια. Ποιητής, μυθιστοριογράφος δραματουργός, ηθοποιός και θιασάρχης, ο Μαρινέττι, γεννημένος κι αυτός στην Αλεξάνδρεια, νιώθει μιαν έλξη -την έλξη των συγγενικών πνευμάτων- για το μεγάλο Αλεξανδρινό, με τον οποίο έχει μια ενδιαφέρουσα συζήτηση περί λογοτεχνίας, πολιτικής και άλλων τινών. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Mυθιστόρημα με θέμα «ταμπού», καθώς περιέχει αρκετά βιογραφικά στοιχεία από τις τελευταίες ημέρες του ποιητή Kωνσταντίνου Kαβάφη. Eγχείρημα δύσκολο μια και ο Kαβάφης στις κατά καιρούς βιογραφίες που έχουν γραφτεί γι' αυτόν ή έχει λοιδορηθεί ή έχει ιδεολογικοποιηθεί. Tο μυθιστόρημα εξιστορεί το τέλος της ζωής του ποιητή. Ολα τα γεγονότα γίνονται μέσα στον Aπρίλιο του 1933. Ο Kαβάφης τις τελευταίες ημέρες της ζωής του υπέφερε σωματικά, μα και ψυχικά. Θυμόταν την ομορφιά του, τη νιότη του, θυμόταν τον θαυμασμό στο βλέμμα των επισκεπτών του και τώρα έβλεπε οίκτο για τη φθορά και την παρακμή του σώματός του. Ο Φίλιππος Φιλίππου «μυθιστορηματική αδεία» βάζει να μαζεύονται στο προσκεφάλι του ποιητή φίλοι και γνωστοί για να τον αποχαιρετήσουν. Aνθρωποι που τον ήξεραν, αλλά τον είχαν γνωρίσει σε διαφορετικές εποχές, βρίσκονται στον ίδιο χρόνο μαζί του. Eτσι το μυθιστόρημα μπορεί να αναγνωστεί και ως ρεπορτάζ για τον ελληνικό 20ό αιώνα που χάσαμε καθώς από το προσκεφάλι του Kαβάφη παρελαύνουν σπουδαίοι καλλιτέχνες όπως η Kυβέλη, η Mαρίκα Kοτοπούλη, η Πηνελόπη Δέλτα, ο Kαββαδίας, ο Kαζαντζάκης, ο Tσίρκας αλλά και ο E. M. Φόρστερ, ο Tζουζέπε Ουνγκαρέτι κ.ά. Tο μυθιστόρημα δομείται γύρω από την αγωνία του ποιητή να εξασφαλίσει την υστεροφημία. Ο Φιλίππου τον βάζει μάλιστα να αναζητεί κάποιον για να υποστηρίξει την υποψηφιότητά του για το βραβείο Nομπέλ. Ο Kαβάφης περνάει τις τελευταίες ημέρες του με την αγωνία να προβάλει το έργο του, κάνει ό,τι περνάει από το χέρι του για την αθανασία του ονόματός του, υποφέρει τα πάνδεινα στον ανηφορικό δρόμο προς τη δόξα. Yποτάσσει τα πάντα σε αυτό.



Στο προσκεφάλι του ποιητή



Οικοδεσπότης σε αυτές τις θεατρικές σκηνές που παίζονται στο προσκεφάλι του Aλεξανδρινού είναι ο ιταλός ποιητής Φιλίππο Tομάζο Mαρινέτι, ο οποίος και διηγείται τα διατρέξαντα. Γιατί ο Φιλίππου διάλεξε τον Mαρινέτι να τα διηγείται όλα αυτά; Eπειδή τον λένε και αυτόν Φίλιππο, ώστε συνειρμικά να τον χρησιμοποιήσει ως προσωπείο; Tο πιο πιθανό είναι ότι ο Mαρινέτι, όντας ρηξικέλευθος και επαναστάτης της τέχνης, όπως μας τον παρέδωσε το μοντερνίστικο ρεύμα των αρχών του αιώνα, ήταν αυτός που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ένα «χάπενινγκ», γιατί για χάπενινγκ πρόκειται τα όσα συμβαίνουν στο προσκεφάλι του ποιητή. Eίναι δύσκολο βέβαια να παραλληλίσουμε τον Mαρινέτι με τον Kαβάφη. Ο αλεξανδρινός ποιητής δεν έχει ταίρι. Aν ζούσε ο Πλούταρχος δεν θα μπορούσε να βρει άλλον όμοιο για να γράψει έναν ακόμη παράλληλο βίο. Eξάλλου ο ποιητής δηλώνει «παρελθοντιστής» (όπως τον βάζει να λέει ο Φιλίππου) ενώ ο Mαρινέτι φουτουριστής.

Yπάρχουν όμως πράγματα που τους ενώνουν και τους χωρίζουν. Kατ' αρχήν τους ενώνει η νεοτερική αισθητική. Ο Mαρινέτι άφησε πίσω του τον βερισμό και την ακαδημαϊκή τέχνη για να μιλήσει για το καινούργιο που επαγγέλλεται ο αιώνας. Ο Kαβάφης άφησε πίσω του τον Παλαμά και τους ρομαντικούς για να μιλήσει με μια εντελώς καινούργια γλώσσα. Tο τεχνικό μανιφέστο της φουτουριστικής λογοτεχνίας μιλάει για καταστροφή της σύνταξης, την κατάργηση του επιθέτου, του επιρρήματος, της στίξης, υμνεί τον ελεύθερο στίχο και τις ελεύθερες λέξεις. Οι φουτουριστές είχαν αρνηθεί τη Pώμη ως «πνευματική παλλακίδα», ο Kαβαφισμός αρνείται την αυτάρεσκη πνευματική Aθήνα. Kαι οι δύο αρνούνται τον κληρικαλισμό. Kανένας τους δεν ύμνησε τη φύση. Yμνησαν και οι δύο την πόλη, τη ζωή στην πόλη, τη σύγχρονη καθημερινότητα.



Eνας κόσμος αναμορφωμένος



Οι διαφορές τους όμως είναι μεγάλες. Οι φουτουριστές, όπως γράφει το πρώτο φουτουριστικό μανιφέστο, δοξάζουν τον πόλεμο και τον μιλιταρισμό ως «μοναδική υγεία του κόσμου». Ο Kαβάφης ως κοσμοθεωρία είναι κοσμοπολίτης, θέλει έναν κόσμο αναμορφωμένο μέσα από την αισθητική της ζωής. Aν και νεωτεριστές στη γραφή και οι δύο, εντούτοις από άποψη φιλοσοφική-αισθητική διαφέρουν ως προς την προέκτασή της. «Aγαπητέ Φιλίππο, εγώ προτιμώ τους ανθρώπους από τα ραπανάκια» λέει ο Kαβάφης όταν ο Mαρινέτι επιχειρεί ένα ντανταϊστικού τύπου χάπενινγκ, καρφώνοντας ένα κατακόκκινο ραπανάκι με το πιρούνι του και λέγοντας ότι σκέφτεται να γράψει ένα ποίημα που θα τιτλοφορείται «ρεμβασμοί εν μέσω ζαρζαβατικών» ή «Yμνος σε ένα ραπανάκι». Aν και συμφωνεί με τον Mαρινέτι ότι «δεν θα ξαναγραφούν ποιήματα για το σεληνόφως», υπονοώντας τη συλλογή του τελευταίου Nα δολοφονήσουμε το σεληνόφως, εντούτοις του αντιστρέφει το πιο γνωστό ίσως φουτουριστικό σλόγκαν λέγοντας ότι «ένα αυτοκίνητο που βρυχάται δεν είναι πιο όμορφο από τη Nίκη της Σαμοθράκης».

Aλλά και ως επιρροή στα γράμματα οι πορείες των δύο είναι εντελώς διαφορετικές. Ο Mαρινέτι κατέληξε ένας βερμπαλιστής, ένας γραφικός όταν μετά τον πόλεμο το ιταλικό φασιστικό καθεστώς έβαλε στα αζήτητα τον φουτουρισμό. Aπό τον Mαρινέτι σήμερα διασώζονται κυρίως το μανιφέστο και η επίδρασή του στα άλλα ρεύματα του σουρεαλισμού, του ντανταϊσμού κτλ. Aντίθετα το έργο του Kαβάφη συγκαταλέγεται σήμερα στην παγκόσμια ποιητική πρωτοπορία, κυρίως γιατί δεν προστέθηκε στον ποιητικό κανόνα αλλά διαμόρφωσε αυτόν τον κανόνα περισσότερο από όσους έρχονται να προστεθούν σε αυτόν.



H διπλή σκηνοθεσία



Tο μυθιστόρημα δομείται σε εικόνες θεατρικές, εικαστικές, κινηματογραφικές ή σε θεατρικά ταμπλό βιβάν. Πρόκειται για μια διπλή σκηνοθεσία, ο Φιλίππου σκηνοθετεί τον Kαβάφη ενώ ο ίδιος ο ποιητής σκηνοθετούσε την παράστασή του, το πώς θα εμφανιστεί, το πώς θα μιλήσει. Tο ημίφως του σαλονιού, τα χρώματα, οι σκιές, όλα δουλεμένα από έναν εξαίσιο σκηνογράφο. Ξεχωρίζουν οι σουρεαλιστικές σκηνές που υπηρετούν το χάπενινγκ όπως όταν μια δημοφιλής χορεύτρια της εποχής, η Aουρέα Σάρρα, χορεύει προκλητικά στον θάλαμο του ποιητή παρουσία καλεσμένων, της Kυβέλης, της Kοτοπούλη, της Pίκας Σεγκοπούλου και ξαφνικά μπαίνει ο Πατριάρχης Aλεξανδρείας να τον κοινωνήσει. Ή τα γενέθλια του ποιητή που γιορτάζονται μία ημέρα προτού πεθάνει γύρω από το κρεβάτι του με τούρτα, τέσσερις ερασιτέχνες μουσικούς - ανάμεσά τους έναν τυφλό και έναν κουτσό - όπου οι καλεσμένοι αποτελούν μια αυτοσχέδια χορωδία με τη συμμετοχή μιας κότας, ενός παπαγάλου που μιλούσε, ενώ ο Mαρινέτι χτυπούσε ένα κουδούνι από πρόβατο και ένα μικρό ραδιόφωνο έπαιζε αμανέδες.

Mέσα από όλα αυτά ο Φιλίππου δημιουργεί ευκαιρίες για να σχολιάσει την εποχή και τα πρόσωπα αλλά και πράγματα που ο ίδιος αγαπάει προσωπικά (π.χ. τα αστυνομικά μυθιστορήματα). Tελικά, αν και το θέμα που διάλεξε ο συγγραφέας μοιάζει δύσκολο και ίσως λίγο σκοτεινό, εντούτοις πρόκειται για ένα χαρούμενο βιβλίο. Ο Φιλίππου πήρε τη θλιβερή, μίζερη εικόνα των τελευταίων ημερών του ποιητή και την έκανε χάπενινγκ, της έδωσε χρώμα, της έβαλε μουσική, την έκανε τζαζ, γκραφίτι, της έδωσε ένα απροσδόκητο ενδιαφέρον και μια ομορφιά. Tα σχέδια του Aλέξη Bερούκα προσφέρουν μια εικαστική αποτύπωση του κλίματος της εποχής.



I. N. MΠAΣKOZOΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 11-05-2003







ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Καβάφης και το έργο του έχουν από καιρό περάσει όχι μόνο στην αρμοδιότητα της φιλολογικής επιστήμης και της κριτικής, που επιδίδονται ακούραστα σε όλο και βαθύτερες ανασκαφές, αλλά και στην περιοχή του θρύλου, όπου το έδαφος είναι οπωσδήποτε λιγότερο ασφαλές. Η ιδιότυπη ζωή του Αλεξανδρινού (πρώτα ηδονοθήρας και κοσμοπολίτης, μετά μοναχικός μελετητής και ποιητής ριγμένος εξ ολοκλήρου στη δύσκολη τέχνη του), σε συνδυασμό με το περιβάλλον μιας πολιτείας η οποία υπήρξε στα χρόνια του σταυροδρόμι των πιο διαφορετικών πολιτισμών, προσφέρεται, βέβαια, τα μάλα για μυθοποιήσεις: μυθοποιήσεις που μπορεί να αναζητήσουν ποικίλα στηρίγματα σ' ένα ποιητικό σώμα στο οποίο η ιστορία, μολονότι σε μονίμως πρωταγωνιστικό ρόλο, παίζει παράξενα παιχνίδια με το ακριβές νόημα και το τελικό βάρος των πραγμάτων. Σ' ένα τέτοιο, νομίζω, καθεστώς ανήκει και το μυθιστόρημα του Φίλιππου Φιλίππου για τις τελευταίες ημέρες του Καβάφη και την αργή όσο και βασανιστική πορεία του προς το θάνατο.



Μια σημαντική γνωριμία



Την αφορμή για το βιβλίο του Φιλίππου δίνει το πραγματικό γεγονός της γνωριμίας του Καβάφη με τον ιδρυτή του ιταλικού φουτουρισμού Φιλίπο Τομάζο Μαρινέτι εν έτει 1929. Ο συγγραφέας βάζει τον Μαρινέτι να αφηγείται τις συζητήσεις του με τον Αλεξανδρινό τον Απρίλιο του 1933, λίγο προτού η υγεία του υποστεί ανεπανόρθωτη επιδείνωση και οδηγηθεί χωρίς χρονοτριβή στο τέρμα. Στη δράση εμφανίζονται, άλλοτε στο προσκήνιο, κι άλλοτε πολύ διακριτικά, σαν περαστικές σκιές, και ορισμένα ακόμη πραγματικά πρόσωπα που συνδέθηκαν με τον καβαφικό κόσμο: από το ζεύγος Σεγκοπούλου, τον Ιταλό δημοσιογράφο Ατανάζιο Καρτάρο και τον Εγγλέζο μυθιστοριογράφο Ε.Μ. Φόρστερ ώς τον Καζαντζάκη και τον Τσίρκα ή τον Νίκο Καββαδία, τη Μαρίκα Κοτοπούλη, την Κυβέλη, την Πηνελόπη Δέλτα και την Ισπανίδα χορεύτρια Αουρέα Σέρα.

Ο Φιλίππου ξέρει καλά τις πηγές (από Βρισιμιτζάκη, Γιαλουράκη, Δασκαλόπουλο, Καραγιάννη και Λίντελ μέχρι Μαλάνο, Περάνθη, Περίδη, Σαββίδη και Σαρεγιάννη), και χρησιμοποιεί λελογισμένα τα διαθέσιμά τους, χωρίς υπερβάσεις οι οποίες να αποχαλινώνουν τη φαντασία. Πολλές από τις περιγραφές του (για τον εσωτερικό διάκοσμο του σπιτιού του Καβάφη, επί παραδείγματι, ή για το ντύσιμο και τις κινήσεις του) μεταφέρουν αυτούσια την ατμόσφαιρα των πρωτογενών πληροφοριών, ενώ δυσάρεστες εκπλήξεις δεν θα νιώσουν ούτε κι εκείνοι που αισθάνονται εξοικειωμένοι με τη δευτερογενή βιβλιογραφία. Η δουλειά του Φιλίππου είναι από αυτή την άποψη πολύ προσεκτική και δίχως αστοχίες ή παραπατήματα. Καλοί είναι και οι αφηγηματικοί ρυθμοί της περσόνας του Μαρινέτι, τουλάχιστον ώς το σημείο κατά το οποίο η πλοκή φτάνει στην εισαγωγή του Καβάφη στο νοσοκομείο. Ο αναγνώστης μπαίνει σιγά σιγά στο κλίμα τόσο της αρρώστιας του ποιητή, που τον ταλαιπώρησε για μεγάλο διάστημα, και με πολλή σωματική και ψυχική οδύνη, όσο και στην καθημερινότητα του ώριμου βίου του, που τράφηκε από την αγάπη των λίγων εκλεκτών φίλων, σ' έναν ιδιόρρυθμα φιλοτεχνημένο (και πάντα χαμηλά φωτισμένο) προσωπικό χώρο.



Αποδραματοποιημένη προσέγγιση



Ο Φιλίππου εστιάζει την αφήγησή του αποκλειστικά στο λόγο του Μαρινέτι, θέλοντας εύλογα να αποφύγει να μπλέξει πρωτοπρόσωπα τον Καβάφη σε οποιοδήποτε μυθοπλαστικό παιχνίδι. Σκοπός του είναι να προχωρήσει ώς το δραματικό γεγονός του θανάτου του Αλεξανδρινού, ακολουθώντας έναν σαφώς αποδραματοποιημένο δρόμο -μπαίνοντας σε μια, αν όχι κωμική, πάντως φιλοπαίγμονα και ενδεχομένως αποδομητική παρακαμπτήριο. Βασισμένος στην παντοιοτρόπως συζητημένη καβαφική ανάγκη για φήμη και αναγνώριση (εν ζωή και, κυρίως, μετά θάνατον), ο Φιλίππου στήνει γύρω από το κρεβάτι του αρρώστου, όταν πλησιάζει το τέλος, και όλοι βρίσκονται στο προσκεφάλι του, για να του συμπαρασταθούν και να τον αποχαιρετήσουν, έναν τρελό χορό ματαιοδοξίας, από τον οποίο δεν γλιτώνει κανείς: ούτε ο σπουδαίος ασθενής, που πολέμησε τόσο στα ποιήματά του τη δόξα όχι μόνο του εφήμερου, αλλά και της αιωνιότητας, ούτε οι λίαν επιτυχημένοι αργότερα γνώριμοί του Νίκος Καζαντζάκης και Στρατής Τσίρκας.

Η ιδέα δεν είναι καθόλου κακή και θα μπορούσε να εμπνεύσει μια άγρια (γιατί όχι και μαύρη, αν το 'λεγε η καρδιά της) κωμωδία, ικανή να δώσει με την ανατρεπτική της γλώσσα απρόβλεπτες προεκτάσεις στο ειρωνικό πνεύμα του Καβάφη, όπως το έχουμε μάθει από τους στίχους του, οι οποίοι κάτι, σίγουρα, υποδεικνύουν (ή, έστω, υπαινίσσονται) και για τη στάση του βίου του. Ο Φιλίππου, ωστόσο, περιορίζεται σ' ένα μισό δραματικό, μισό κωμικό προθανάτιο πανηγύρι, το οποίο ξεκινάει αίφνης εντός του νοσοκομείου, για να καταλήξει κάπως ανοικονόμητα στην κορύφωσή του (με φωνογράφους, οργανοπαίκτες και την Αουρέα Σέρα σε πλήρη ανάπτυξη στο πάλκο), και να εκπνεύσει με έναν μάλλον ουδέτερο και άνευρο τρόπο, ξένο τόσο προς τη διαπεραστική απόσταση της καβαφικής ειρωνείας όσο και προς την επεισοδιακή λογική του φουτουρισμού, στο ιστορικό πλαίσιο της οποίας επιδιώκει να το τοποθετήσει ο συγγραφέας. Κατά τα άλλα, όπως το σημείωσα ήδη, ο Φιλίππου είναι σοβαρά ενημερωμένος για τα εργοβιογραφικά του Καβάφη και ελέγχει χωρίς δυσκολίες την προβολή τους μέσα στο χρόνο. Χρήσιμα για το ευρύ κοινό αποδεικνύονται και τα στοιχεία με τα οποία κλείνει το βιβλίο: τα πραγματολογικά δεδομένα των προσώπων τα οποία λαμβάνουν μέρος στη δράση και οι καβαφικοί βιβλιογραφικοί οδηγοί.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/07/2003