Πώς αφηγούνται την ιστορία στα παιδιά σε ολόκληρο τον κόσμο

Η εικόνα που έχουμε για τους εαυτούς μας και εκείνη που σχηματίζουμε για τους άλλους λαούς της γης είναι στενά συνδεδεμένη με την ιστορία που μας αφηγήθηκαν, όταν ήμασταν παιδιά. Μας σημαδεύει, κατ' αυτό τον τρόπο, για ολόκληρη την ύπαρξή μας. Στα ίχνη αυτής της ιστορίας μας οδηγεί ο Marc Ferro, αξιοποιώντας διηγήσεις, παραδόσεις, σχολικά εγχειρίδια και φιλμ. Τα παιδιά -και εμείς επίσης- έχουμε δικαίωμα στην ιστορία, στην αλήθεια της ιστορίας.
Το πολυμεταφρασμένο αυτό έργο διδάσκει σε αρκετά ξένα πανεπιστήμια και αποτελεί μια πολυδιάστατη μελέτη με συγκριτικό χαρακτήρα, καθώς ο συγγραφέας επιχειρεί να συλλάβει τόσο τα κοινά γνωρίσματα όσο και τις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζει η διδασκαλία του μαθήματος της Ιστορίας σε ολόκληρο τον κόσμο. Το παρόν βιβλίο είναι ακριβώς η επιτομή αυτού του πρωτότυπου και σύνθετου προβληματισμού. Ένα πανόραμα της σχολικής ιστορίας με οικουμενικό χαρακτήρα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Marc Ferro (1924), ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους ιστορικούς, είναι καθηγητής στην Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales (EHESS), συνδιευθυντής από το 1970 του πρωτοποριακού ιστορικού περιοδικού Annales, ειδικός στη σοβιετική ιστορία και διευθυντής του Institut du Monde Sovietique et de l' Europe Centrale. Ασχολείται με τις νέες τεχνολογίες της επικοινωνίας και μελετά τη σχέση της εικόνας με την Ιστορία, στον κινηματογράφο κυρίως, στον οποίο έχει αφιερώσει αρκετές μελέτες (το έργο του Κινηματογράφος και Ιστορία θα εκδοθεί σύντομα στα ελληνικά από τις εκδόσεις Μεταίχμιο). Ενεργός διανοούμενος, έχει δώσει επίσης δυναμικά το παρών στην τηλεόραση, υπήρξε ο εμπνευστής και παρουσιαστής της γνωστής εκπομπής Παράλληλη Ιστορία (Histoire Parallele) στο γαλλογερμανικό κανάλι Arte, η οποία παρακολουθούσε ημέρα με την ημέρα την καθημερινότητα δύο εθνών σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο.

Ευρύτατα γνωστός για τα ιστορικά του έργα, όπως η Ιστορία της Γαλλίας, η Ιστορία των αποικισμών ή Ο μεγάλος πόλεμος, ο Marc Ferro επιδίδεται εδώ και 40 περίπου χρόνια στην αναίρεση και στην ανασκευή της παραδοσιακής ιστορίας, της «σχολικής» ιστορίας, η οποία χαρακτηρίζεται από εθνοκεντρισμό και εκφράζει, αναλόγως κάθε φορά, ένα έθνος, ένα κόμμα ή μια ιδεολογία. Η εν λόγω ιστορία, παρά το γεγονός ότι αμφισβητείται σήμερα από την ιστορία-μνήμη αλλά και την πειραματική ιστορία, την οποία θεραπεύει ο Marc Ferro, διατηρεί εν τούτοις την κυρίαρχη θέση της. Το συγκεκριμένο πολυμεταφρασμένο έργο του, Πώς αφηγούνται την ιστορία στα παιδιά σε ολόκληρο τον κόσμο, αποτελεί μια επιτομή της θεωρίας του Ferro για την ιστορία και αποκτά στις σημερινές συνθήκες της παγκοσμιοποίησης αλλά και της αναπάντεχης έκρηξης της μισαλλοδοξίας τεράστια σημασία.

Ο συγγραφέας επισημαίνει εξαρχής ότι σε κάθε έθνος αλληλεπικαλύπτονται ή συγκρούονται ποικίλες ιστορίες και φρονεί ότι η ιστορία θέτει μάλλον τα προβλήματα της δικής της εποχής παρά της εποχής την οποία μελετά. Κρίνει την παραδοσιακή ιστορία, δεν νομιμοποιεί την ομόλογή της αντι-ιστορία-μνήμη, η οποία μπορεί να είναι εξίσου δογματική και προτείνει την πειραματική ιστορία ως τη μόνη επιστημονική ιστορία. Η πειραματική ιστορία δεν ιεραρχεί τις πηγές υπέρ των επισήμων εγγράφων, όπως η παραδοσιακή ιστορία, ούτε καθαγιάζει τις ιδιωτικές πηγές, όπως η ιστορία-μνήμη. Εξηγεί την αρχή βάσει της οποίας επιλέγει τις πηγές της, δεν ιεραρχεί, δεν συσσωρεύει, δεν δημιουργεί χρονολογικές αλληλουχίες, αλλά αιτιολογεί και συγκροτεί μια αποδεικτική διαδικασία, της οποίας λυδία λίθος και μοναδικό σημείο αναφοράς είναι η επιστημονικότητα και όχι η εξουσία, όπως στην οικουμενική ιστορία, ή η ομάδα, όπως στην ιστορία-μνήμη.

Ως εκ τούτου, η μελέτη του Ferro δεν έχει στόχο τη συγκρότηση μιας ενιαίας και γενικά αποδεκτής ιστορίας των εθνών και των κρατών στα οποία αναφέρεται. Επιδιώκει να αποκαταστήσει τις διαφορετικές εικόνες του παρελθόντος τους, συνθέτοντας μια κατά το δυνατόν σφαιρική αναπαράστασή του και αναδεικνύοντας ενίοτε την κεκαλυμμένη ή συσκοτισμένη ιστορική αλήθεια. Καταφεύγοντας μεθοδολογικά και μόνο στη χρονολογική διάταξη των γεγονότων, αντιπαραβάλλοντας σποραδικά και όχι συστηματικά τις διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου προβλήματος, ο συγγραφέας ανιχνεύει σε πολλαπλούς κύκλους τον εθνοκεντρισμό στην ιστορία και προβάλλει στην ανάλυσή του την κατανόηση ως αρχή της ανοχής και συνακόλουθα της συμβίωσης των ανθρώπων και των πολιτισμών.

Ο Ferro χρησιμοποιεί ως παράδειγμα τη διαφορετική αντιμετώπιση του Σάκα, του βασιλιά των Ζουλού, από τους κατακτητές και τους ιθαγενείς, ως δαίμονα και ημίθεου αντίστοιχα· επισημαίνει την αποσιώπηση της σχέσης της Αφρικής με το Ισλάμ και τους Αραβες στην ­ πρόσφατη σχετικά ­ μαύρη ιστορία της Αφρικής. Εντοπίζει στην περσική ιστορία, και ιδιαίτερα στην ιστορία του Δαρείου και των διαδόχων του, την εξάλειψη κάθε αναφοράς στη σύγκρουσή τους με τους Ελληνες ­ στην ίδια ιστορία περιγράφεται αντιθέτως διά μακρών η αντίσταση των Περσών κατά των Ρωμαίων. Επισημαίνει τον εξοβελισμό της Γαλλικής Επανάστασης και τον καθοριστικό ρόλο του κινηματογράφου στη χιτλερική ιστορία και παρουσιάζει το παζλ της σοβιετικής ιστορίας, το οποίο η κάθε εποχή αναδημιουργεί κατά βούληση, καταργώντας ή επαναφέροντας τα πρόσωπα του Λένιν, του Τρότσκι, του Καμένεφ ή του Στάλιν. Εξετάζοντας τις διαφορετικές εκδοχές της αρμενικής ή της κινεζικής ιστορίας, την ιδιαίτερη πολυπολιτισμικότητα του Τρινιντάντ, τους δισταγμούς της πολωνικής, της ινδικής ή της ιαπωνικής ιστορίας, καταλήγει στην Αμερική, η οποία από τη θεωρία του χωνευτηριού, της συγχώνευσης δηλαδή των διαφόρων πολιτισμών, μια θεωρία την οποία όλοι οι μη λευκοί κάτοικοί της εκλαμβάνουν ως την αντίληψη των WASP (White Anglo-Saxons Protestants), περνά τελικά στη θεωρία της σαλάτας, στη συνύπαρξη δηλαδή των διαφόρων πολιτιστικών στρωμάτων στο ίδιο πλαίσιο.

Ο Marc Ferro τεκμηριώνει θεωρητικά και με πολλά παραδείγματα λοιπόν την αντίληψή του ότι η αναδιαπραγμάτευση και η επινόηση, ορισμένες φορές, του παρελθόντος αποτελούν ένα ισχυρότατο όπλο κυριαρχίας επί του παρόντος. Και απευθύνει το έργο του στο ευρύ κοινό, κυρίως όμως σε όλους όσοι στελεχώνουν τους μηχανισμούς αναπαραγωγής της ιδεολογίας, όπως οι εκπαιδευτικοί, λόγου χάρη. Η φροντισμένη μετάφραση της Πελαγίας Μαρκέτου συμβάλλει καθοριστικά στην πρόσληψη του πολυδύναμου και πολύ σημαντικού αυτού έργου, αφού ο αναγνώστης απολαμβάνει κυριολεκτικά την ανάγνωσή του.



Τιτίκα Δημητρούλια

ΤΟ ΒΗΜΑ, 21-10-2001