Ραβέλ

Κριτική:

Το Ραβέλ, κάτι μεταξύ μυθιστορήματος και βιογραφίας, είναι μια ελεύθερη παραλλαγή πάνω στη ζωή ενός μεγάλου συνθέτη. Είναι επίσης –και κατ’ εξοχήν– μια άψογη και υπέροχη μηχανή: ξαναβρίσκουμε τις εμμονές του Εσενόζ (η εξαφάνιση, το ταξίδι, η σύγχυση ταυτότητας) και τον τόνο του: μια χαμογελαστή ειρωνεία που ασκείται τόσο απέναντι στις συμβάσεις του μπαλζακικού μυθιστορήματος όσο και σ’ εκείνες του nouveau roman, ένας τρόπος να βάζεις μιαν αφήγηση πάνω σε ράγες για να την εκτρέψεις τελικά, την τέχνη και τον τρόπο να διαστρέφεις το πραγματικό με τις λέξεις. Όλα εδώ είναι θέμα βλέμματος, στιλ, ρυθμού. Το βιβλίο είναι πάνω απ’ όλα ένας παιχνιδότοπος, ανάμεσα στην επινόηση και το πραγματικό περιστατικό, ανάμεσα στο προσδοκώμενο και το παρωχημένο, ανάμεσα στον κόσμο όπως πηγαίνει, και στον κόσμο όπως γράφεται.

Minh Tran Huy, Le Magazine Litteraire

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η ιστορία αρχίζει με τον Ραβέλ να μη θέλει να γεννηθεί -ή να πεθάνει-, να μην έχει τη διάθεση να αφήσει το χλιαρό αμνιακό υγρό της μπανιέρας, ενώ σε λίγο θα έρθει η αρκετά ωραία Ελέν, μία από την ομάδα των πιστών του, για να τον μεταφέρει με το αυτοκίνητό της στον σταθμό Σεν-Λαζάρ. Εκεί θα πάρει το τρένο που θα τον οδηγήσει στη Χάβρη, όπου θα επιβιβαστεί στο υπερωκεάνιο «Γαλλία» με προορισμό τη Βόρεια Αμερική. Είναι η πρώτη φορά που πηγαίνει εκεί, θα είναι και η τελευταία, μια και από τη μέρα που αρχίζει το ταξίδι -και η ιστορία του μυθιστορήματος- τού μένουν, ακριβώς, δέκα χρόνια ζωής. Η απροθυμία του, λοιπόν, να βγει από το χλιαρό υγρό είναι δικαιολογημένη, καθώς σε αυτά τα δέκα χρόνια θα συμπυκνωθούν έντονα και θα συνοψιστούν απολογιστικά όλα όσα πέτυχε ή όχι στη ζωή του, ενώ η κατάληξη θα είναι μεν η γνωστή και αναπόφευκτη, αλλά με έναν τρόπο που δεν ακυρώνει αυτό που συνέβη και υπήρξε μέσα σε μια στιγμή (θανάτου), αλλά σταδιακά, μέσα από μια προοδευτική απόσβεση της μνήμης.

Αυτά τα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής τού Ραβέλ εξιστορεί ο Εσενόζ στο τελευταίο του μυθιστόρημα, που αυτή τη φορά παίζει με το λογοτεχνικό είδος της βιογραφίας (όπως προηγούμενα έργα του έπαιξαν με το αστυνομικό, το μυθιστόρημα περιπετειών ή κατασκοπίας).



Η σωματική πλήξη



Υψος ένα εξήντα ένα, βάρος σαράντα πέντε κιλά, θωρακική περίμετρος εβδομήντα έξι εκατοστά. Στον Πρώτο Παγκόσμιο ήταν ένας μικροσκοπικός οδηγός σε τεράστιο στρατιωτικό καμιόνι, αλλά το σπίτι του στο Μονφόρ έτυχε να είναι σε μια κλίμακα πολύ πιο ταιριαστή με το σώμα του: λαβυρινθώδες και μικρό. Αλλο δείχνει όταν το κοιτάζεις από τον κήπο του στο πίσω μέρος (απ' όπου έχει τρεις ορόφους), και άλλο δείχνει από μπροστά, από τον δρόμο, απ' όπου φαίνεται να έχει μόνο έναν. Είναι σχεδιασμένο σαν τεταρτημόριο του τυριού μπρι, και έχει πέντε ή έξι δωμάτια, στενά σαν φωλιές, που συνδέονται με μια νηματοειδή σκάλα κι έναν στενό διάδρομο.

Στα πενήντα δύο του ο Ραβέλ βρίσκεται στο απόγειο της δόξας του, μαζί με τον Στραβίνσκι θεωρείται ο περισσότερο εκτιμημένος μουσικός στον κόσμο. Αποφασίζει να κάνει μια μεγάλη περιοδεία στις ΗΠΑ. Πηγαίνει σε όλες τις Πολιτείες, παντού τον υποδέχονται ενθουσιωδώς, δίνει συναυλίες που γνωρίζουν μεγάλη επιτυχία. Η περιοδεία διαρκεί τέσσερις μήνες: όταν το «Παρίσι», το υπερωκεάνιο της επιστροφής, φτάνει στη Χάβρη είναι 27 Απριλίου 1927. Η άνοιξη στο σπίτι του στο Μονφόρ είναι η πιο γλυκιά εποχή για μια αποτυχημένη προσπάθεια συμφιλίωσης της ζωής και του έργου: Η ζωή τον έχει εξαντλήσει, ενώ αυτός έχει εξαντλήσει το έργο του. Τα διάφορα σχέδια που προκύπτουν δεν έχουν εμβέλεια. Η μετακινούμενη παρουσία της αμερικανικής περιοδείας αντιστοιχεί στην κινούμενη απουσία του υπόλοιπου μέρους της δεκαετίας - αποτελεί μια εισαγωγή της. Μια εισαγωγή που καταλαμβάνει τα δύο τρίτα του έργου.

Ο Ραβέλ ήταν ένας πολύ κοσμικός δανδής, αλλά ταυτόχρονα και πολύ αποτραβηγμένος: ένας μοναχικός που πάντα συνοδευόταν και πίστευε πως ο έρωτας είναι ένα συναίσθημα που δεν υψώνεται ποτέ πάνω από το άσεμνο. Η ζωή του φτιαχνόταν από μέρες ανίας και νύχτες αϋπνίας. Ηξερε καλά τη σημασία της πλήξης. Τη συνδύαζε με τη ραστώνη, για να αποφεύγει κρίσεις αποθάρρυνσης και απελπισίας, αλλά η απουσία μελλοντικών σχεδίων γινόταν καταλυτική για την ευάλωτη συνείδησή του, σε τέτοιο βαθμό ώστε η πλήξη να γίνεται σωματική, μια πυρετώδης και ανησυχητική ακηδία που σφίγγει το σώμα...

Αυτά που είναι γνωστά για τον Ραβέλ είναι λίγα: Μικρόσωμος, μικρό, αλλά λαβυρινθώδες σπίτι, βασανιστικές αϋπνίες, καθημερινή ανάγνωση μιας συγκεκριμένης εφημερίδας, πολύ κάπνισμα, πολλά κοστούμια και πιτζάμες, καμία σχέση με γυναίκα. Τι απομένει λοιπόν; Η περιοδεία στην Αμερική; Η συνάντησή του με τον πιανίστα (και αδελφό του φιλοσόφου) Πάουλ Βιτγκενστάιν; Οχι: συτό που απομένει είναι το ύφος, του οποίου το πρόταγμα διευκολύνεται με τη βιογραφική λιτότητα - που δυνητικά αντιστοιχεί σε μια αφηγηματική αφαιρετικότητα. Η σχετικώς άδεια ζωή προσφέρεται περισσότερο για μια υφολογική παρά για μια μυθοπλαστική αφηγηματική άσκηση.



Τρόποι περιγραφής του κενού



Η αμερικανική περιοδεία καταλαμβάνει τα δύο τρίτα του βιβλίου, αλλά μόνο τέσσερις μήνες από τη δεκαετία, οπότε απαιτούνται δραστικές εναλλαγές του ρυθμού, με επιταχύνσεις, ελλείψεις, παύσεις. Οι απαιτήσεις αυτές αυξάνονται από το γεγονός πως η διάρκεια της ιστορίας (δέκα χρόνια) έχει δηλωθεί εξαρχής . Για να αντιμετωπιστούν οι απαιτήσεις επιστρατεύεται η περιγραφή με τρόπους που έχουν νομιμοποιηθεί από το γαλλικό «νέο μυθιστόρημα». Περιγράφονται υπερωκεάνια, τρένα, αυτοκίνητα, μενού φαγητών, εσωτερικό σπιτιών, κήποι, γκαρνταρόμπες, ανδρική και γυναικεία ένδυση, κομμώσεις, πρόσωπα... Πλούσιες περιγραφές αλλά και περιγραφές πλούτου. Συχνά με έναν μεγεθυντικό φακό, κάτω από τον οποίο η λεπτομέρεια, το ελάχιστο παίρνουν τη σωστή τους αναλογία μέσα σε έναν μικρόκοσμο.

Το ουσιώδες δεν βρίσκεται στην ιστορική ακρίβεια των περιστατικών, αλλά σε ένα εννοιολογικό περιθώριό τους, όπου η νοηματοδοτική κλιμάκωση της αφήγησης υπηρετείται από τις αλλαγές στην ένταση της περιγραφής, στην αλλαγή της εστίασής της, στην εναλλαγή κοντινών και μακρινών πλάνων. Η απλότητα και η ακρίβεια δίνουν την εντύπωση ενός αυστηρού ρεαλισμού, αλλά αυτός ο ρεαλισμός αναπαριστά έναν μη-τόπο, αποδίδει ένα κενό. Το κενό αυτό έχει χρονική διάρκεια: δέκα χρόνια, ενώ στον χώρο διεκδικεί μια υπερατλαντική διάσταση, με περιοδείες και ταξίδια στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη. Υπάρχουν δύο τρόποι για να (μη) μιλήσεις για το κενό: να πεις μόνο το όνομά του ή να περιγράψεις λεπτομερώς όσα συσσωρεύονται μέσα του. Να υποβάλεις το περίγραμμά του ή να περιγράψεις το περιεχόμενό του. Να κάνεις ποίηση ή να γράψεις πρόζα.

Η δεκαετία του Ραβέλ εξαντλείται. Εχουν περάσει δεκατρία χρόνια από το τελευταίο έργο του για πιάνο (ένα κομμάτι που δεν έχει πάνω από δεκαπέντε μουσικά μέτρα και δεν διαρκεί πάνω από δύο λεπτά), έχει εξωθήσει στα άκρα της την ενορχηστρωτική του δεινότητα με το «Μπολερό», και πριν λίγο τελείωσε το «Κοντσέρτο για το αριστερό χέρι». Κι ενώ έχει απόλυτη ανάγκη κάποιων σχεδίων, συμβαίνει το σοβαρό ατύχημα με το ταξί, που τον κρατά για μήνες στο κρεβάτι. Οταν η κατάστασή του βελτιώνεται, εκδηλώνεται μια αστάθεια στις κινήσεις του: δεν τις ελέγχει, γίνεται αδέξιος, ο γραφικός χαρακτήρας του ολοένα χειροτερεύει, ενώ παράλληλα χάνει τη μνήμη του σε σημείο που να μην αναγνωρίζει τα έργα του. Γρήγορα η κατάσταση χειροτερεύει καθώς χάνει την αίσθηση της αφής και δεν ξέρει πια σχεδόν καθόλου να γράφει ή να διαβάζει, η ομιλία του γίνεται προβληματική, μπερδεύει τις λέξεις, ενώ συνεχώς χρησιμοποιεί όλο και πιο λίγες.

Ταυτόχρονα, ωστόσο, έχει επίγνωση όλων αυτών: Είναι εκείνος που πέφτει, αλλά είναι και ο παρατηρητής της πτώσης (του). Είναι θαμμένος ζωντανός μέσα σε ένα σώμα που δεν υπακούει στη διάνοιά του. Αυτό το ανυπάκουο σώμα αποφασίζουν οι φίλοι του να χειρουργηθεί από έναν διάσημο νευροχειρουργό, στο πιο νευραλγικό του σημείο: πριονίζεται η κρανιακή κάψα, απομονώνεται το μπροστινό δεξιό τμήμα και αφαιρείται . Μετά, ανοίγεται εγκαρσίως η μήνιγγα για να δουν μέσα: Δεν βρίσκουν κάτι συγκεκριμένο, πέρα από μια μη αναστρέψιμη εγκεφαλική ατροφία. Αφήνοντας τη μήνιγγα ανοιχτή ξαναβάζουν στη θέση του το μπροστινό τμήμα και το ράβουν. Μετά την εγχείρηση ανακτά τις αισθήσεις του για λίγο και δίνεται η εντύπωση πως θα ζήσει. Υστερα από δέκα μέρες πεθαίνει. Η νεκρική του αμφίεση: μαύρο κοστούμι, λευκό γιλέκο, σκληρός γιακάς με σπαστές γωνίες, λευκό παπιγιόν, ανοιχτόχρωμα γάντια. Η μορφή του δεν έχει αποτυπωθεί σε κάποιο κινηματογραφικό πλάνο, η φωνή του δεν έχει ηχογραφηθεί. Η πιο ένδοξη, η πιο μοναχική, η πιο αδιέξοδη δεκαετία της ζωής του αποδόθηκε σαν ένας μουσικός μικρόκοσμος του κενού από τον Ζαν Εσενόζ.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/07/2007