Το λάθος του Καρτέσιου

Το να επιχειρήσει κάποιος να ανασκευάσει εκείνον τον περίφημο καρτεσιανό αφορισμό cogito ergo sum («σκέφτομαι άρα υπάρχω») σε «αισθάνομαι άρα υπάρχω» δεν μοιάζει και με σπουδαία προσπάθεια. Αν όμως αυτός ο κάποιος είναι ένας διακεκριμένος νευρολόγος ερευνητής που αντλεί τα επιχειρήματά του από προσωπικές έρευνες και πρόσφατα ευρήματα στο χώρο των νευροεπιστημών, τότε το πράγμα αλλάζει. Διότι η αντίκρουση του καρτεσιανού πιστεύω δεν γίνεται μόνο σε επίπεδο φιλοσοφίας, αλλά και επιστήμης.

Ομως το βιβλίο του Α. Damasio -διευθύνει το Τμήμα Νευρολογίας στο ιατρικό κολέγιο του Πανεπιστημίου της Iowa και είναι καθηγητής στο Ινστιτούτο Βιολογικών Ερευνών Salk στο La Jolla του Σαν Ντιέγκο- δεν είναι απλώς μια προσπάθεια απόρριψης του καρτεσιανού δυϊσμού, αλλά και προσπάθεια αποκατάστασης της εκτίμησης του σκεπτόμενου ανθρώπου προς το σώμα του και των συναισθημάτων που αυτό παράγει. Οταν ένας νευρολόγος βεβαιώνει πως «τα συναισθήματα σχηματίζουν τη βάση αυτού που οι άνθρωποι περιέγραφαν επί χιλιετίες ως ανθρώπινη ψυχή ή πνεύμα», τότε σίγουρα έχουμε να κάνουμε με μια εκτροπή από τον αβυσσαλέο διαχωρισμό μεταξύ νου και σώματος.

Αποκατάσταση -σε φιλοσοφικό επίπεδο- της σπουδαιότητας του σώματος και των λειτουργιών του με τη βοήθεια της εργαστηριακής έρευνας και της κλινικής παρατήρησης. «Ερευνώντας διαταραχές στη μνήμη, τη γλώσσα και τη λογικότητα σε πολλούς ασθενείς με εγκεφαλική βλάβη -σημειώνει ο Damasio- προέκυψε αβίαστα ότι η διανοητική δραστηριότητα, από τις πιο απλές ώς τις πιο υπέροχες εκφάνσεις της, χρειάζεται επιτακτικά και τον εγκέφαλο και το σώμα».

Το βιβλίο χαρακτηρίστηκε το 1994, όταν κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ, βιβλίο της χρονιάς και πολλοί κριτικοί - επιστήμονες το επαίνεσαν έκτοτε. Το αν τα επιχειρήματά του ευσταθούν ή και λύνουν φιλοσοφικά προβλήματα είναι πέρα από τις δυνατότητες του υπογράφοντος το σημείωμα να κρίνει. Υπάρχουν άλλοι αρμοδιότεροι για κάτι τέτοιο! Εκείνο όμως που μπορώ να πω είναι ότι το βιβλίο διαβάζεται σχετικώς εύκολα. Ο συγγραφέας του σε κάθε κεφάλαιο προσπαθεί να μεταδώσει και στο μη ειδικό αναγνώστη σκέψεις και γνώσεις που κανονικά προορίζονται μόνο για επιστήμονες και φιλοσόφους. Και όπως σημειώνει στον πρόλογό του στην ελληνική έκδοση ο καθηγητής Ιατρικής Δ. Κούβελας, «το βιβλίο αποτελεί ιστορική ανασκόπηση της επιστημονικοποίησης της μελέτης της ψυχής και του νου ταυτόχρονα, κατάθεση γνώσης και ιατρικής εμπειρίας».



Ν. Ντ-ς





«Επιτέλους ένα εγχείρημα που συνθέτει τις γνώσεις σχετικά με τις λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου από έναν εξέχοντα παγκοσμίως νευρολόγο. Στο βιβλίο αξίζει ο χαρακτηρισμός "κλασσικό"»

David Hubel

«Ένα ελκυστικό, κατατοπιστικό βιβλίο που αμφισβητεί το δόγμα ότι οι συγκινήσεις έρχονται σε αντίθεση με τις σωστές αποφάσεις, και το οποίο δίνει στα συναισθήματα τον κατάλληλο ρόλο τους στην ανθρώπινη λειτουργία. Ο Χιούμ θα πρέπει να χαμογελά».

Jerome Kagan

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο διακεκριμένος νευροεπιστήμονας Antonio R. Damasio είναι γνωστός στην επιστημονική κοινότητα για το πρωτοποριακό του έργο σχετικά με τις λειτουργίες του εγκεφάλου. Το πρώτο εκλαϊκευτικό βιβλίο του, το οποίο εκδόθηκε στην αγγλική γλώσσα το 1994 με τίτλο «Descartes' Error: Emotion, Reason, and Human Brain», έχει μεταφραστεί σε 24 γλώσσες και έχει ήδη καταξιωθεί στη διεθνή βιβλιογραφία, ενώ υπάρχουν πολλές αναφορές σ' αυτό, κυρίως για την «υπόθεση Φινέας Γκέιτζ», την οποία αναπτύσσει, αλλά και για τις απόψεις του συγγραφέα για το πώς ο εγκέφαλος δημιουργεί αυτό που αποκαλούμε νόηση. Στην ελληνική του έκδοση το βιβλίο είναι καλαίσθητο και εκδοτικά επιμελημένο. Η ελληνική μετάφραση, που έγινε από το νευροψυχίατρο Κώστα Παπακωνσταντίνου, μπορεί να χαρακτηριστεί πολύ καλή.

Το βιβλίο χωρίζεται σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα ξαναφέρνει στην επικαιρότητα την «υπόθεση Φινέας Γκέιτζ», ένα εργατικό ατύχημα που έλαβε χώρα το 1848 στη Νέα Αγγλία, με πρωταγωνιστή και θύμα τον Φινέα Γκέιτζ. Η σύζυγος του συγγραφέα, Hanna, ανακάλυψε το κρανίο του Γκέιτζ στο Ιατρικό Μουσείο Warren της Ιατρικής Σχολής του Χάρβαρντ της Βοστόνης και με τη βοήθεια ηλεκτρονικού υπολογιστή και μοντέλων προσομοίωσης κατάφερε να εντοπίσει με μεγάλη ακρίβεια την εγκεφαλική βλάβη που είχε προκαλέσει ένας σιδηρολοστός στο κρανίο του Γκέιτζ· έτσι, με την αρωγή του συζύγου της, μπόρεσε να συνδέσει τη βλάβη με τις καταγραμμένες συμπεριφορικές διαταραχές που είχε παρουσιάσει ο Γκέιτζ μετά την ανάρρωσή του.

Η δεύτερη ενότητα παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον γιατί ο συγγραφέας, στηριζόμενος στα δεδομένα συμπεριφοράς ατόμων με βλάβη στον εγκέφαλο από τραυματικά και ογκολογικά περιστατικά, επιχειρεί να γεφυρώσει τις νοητικές λειτουργίες με τις λειτουργίες των νευρωνικών συστημάτων. Γράφει χαρακτηριστικά: «Το να έχει ένας οργανισμός νόηση σημαίνει ότι σχηματίζει νευρωνικές αναπαραστάσεις που μπορούν να καταστούν εικόνες, να επεξεργαστούν με μια διαδικασία που αποκαλούμε σκέψη και τελικά να επηρεάσουν τη συμπεριφορά βοηθώντας στην πρόβλεψη του μέλλοντος, το σχεδιασμό και την επιλογή της επόμενης δράσης» (σελ. 144). Στη συνέχεια, διαπραγματεύεται το δύσκολο αντικείμενο των συναισθημάτων (feelings), διακρίνοντάς τα από τις συγκινήσεις (emotions). Στο σημείο αυτό ο Damasio φαίνεται να αποδέχεται την άποψη των James και Lange, σύμφωνα με την οποία τα εξωτερικά σε συνδυασμό με τα εσωτερικά ερεθίσματα προκαλούν μεταβολές στα σπλάχνα (συγκινήσεις) και οι μεταβολές αυτές γίνονται αντιληπτές από τον εγκέφαλο ως συναισθήματα -ορολογία την οποία όμως, όπως παραδέχεται και ο Damasio, δεν ακολουθούν άλλοι μελετητές. Ο συγγραφέας επιχειρηματολογεί πειστικά για να στηρίξει την άποψή του, ότι η λογική δεν μπορεί να λειτουργήσει σωστά αν δεν λειτουργεί φυσιολογικά και το συναίσθημα. Με άλλα λόγια, υποστηρίζει ότι η λογικότητα έχει μια συναισθηματική βάση και ότι λογικότητα και συναίσθημα διασυνδέονται με τη λειτουργία του σώματος που παράγει τις συγκινήσεις -ενός σώματος που με τη σειρά του έχει προδιαγεγραμμένες αντιδράσεις. Ο Damasio, στο πολύ ενδιαφέρον αυτό μέρος του βιβλίου του, φαίνεται να υποστηρίζει ότι οι ψυχικές λειτουργίες ιεραρχούνται ξεκινώντας από ένα βασικό ενστικτώδες επίπεδο που παράγει ώσεις (συγκινήσεις), περνούν στη συνέχεια από ένα πιο λεπτομερές συναισθηματικό επίπεδο, που έχει φλοιώδη εκπροσώπηση, για να καταλήξουν τελικά στο λογικό επίπεδο, το οποίο με τη σκέψη συνδυάζει και επεξεργάζεται λεπτομερέστερα τις πληροφορίες από όλα τα επίπεδα για την επίλυση προβλημάτων. Ο συγγραφέας διαιρεί τα συναισθήματα σε συναισθήματα βασικών καθολικών συγκινήσεων, συναισθήματα λεπτών καθολικών συγκινήσεων και σε συναισθήματα υποβάθρου -διαίρεση που συμπίπτει, τουλάχιστον ως προς τα δύο πρώτα, με τη διαίρεση του Plutchik σε απλά και σύνθετα. Μια ενδιαφέρουσα καινοτόμος ιδέα του Damasio είναι η υπόθεση του σωματικού δείκτη, σύμφωνα με την οποία ο εγκέφαλος δέχεται πληροφορίες τόσο από τα αισθητήρια όργανα όσο και από μεταβολές του εσωτερικού κόσμου, οι οποίες συμβάλλουν στη δημιουργία μιας εικόνας του σώματος. Πάνω σε αυτή την εικόνα στηρίζονται οι νοητικές λειτουργίες. Ετσι το σώμα παρέχει ένα πεδίο αναφοράς για τη σκέψη, γίνεται δηλαδή το «θέατρο του νου».

Με αυτές τις βασικές θέσεις και με δεδομένα από κλινικές περιπτώσεις και από τις νευροεπιστήμες, ο Damasio αναπτύσσει την άποψή του για τον τρόπο που ο εγκέφαλος δημιουργεί το νου. Παρ' ότι ο ίδιος αναφέρει: «Εξετάζω υποθέσεις και εμπειρικές δοκιμασίες χωρίς να τις επικυρώνω με βεβαιότητα» (σελ. 139), οι απόψεις του είναι πολύ ενδιαφέρουσες, βοηθούν στην καλύτερη κατανόηση των ψυχικών λειτουργιών και θίγουν θέματα, όπως η συνείδηση, η λογική, η μνήμη, η σκέψη, η βούληση, η προσοχή και άλλες ψυχικές λειτουργίες, καθώς επιχειρεί να εντοπίσει το βιολογικό τους υπόστρωμα αλλά και τα νευρωνικά συστήματα ή υποσυστήματα που εμπλέκονται σε αυτές τις διαδικασίες.

Στην τρίτη ενότητα ο συγγραφέας αναφέρει μερικές πειραματικές ενδείξεις από την ψυχοφυσιολογία και από ψυχολογικές δοκιμασίες, που ενισχύουν τις απόψεις του για το σωματικό δείκτη και το ρόλο του στη νόηση. Στο υποθετικό φιλοσοφικό ερώτημα «ο εγκέφαλος μέσα σε λάγηνο;», δηλαδή αν ένας εγκέφαλος, διατηρούμενος ζωντανός, αλλά αποκομμένος από το υπόλοιπο σώμα του, θα μπορούσε να λειτουργήσει όπως ένας φυσιολογικός εγκέφαλος με πλήρες σώμα, ο Damasio απαντά κατηγορηματικά ότι δεν θα είχε φυσιολογική νόηση. Τέλος, συζητάει και αποκαλύπτει το «λάθος του Καρτέσιου», με άλλα λόγια τον απόλυτο καρτεσιανό δυϊσμό, τον αβυσσαλέο διαχωρισμό του νου από το σώμα, των ψυχικών λειτουργιών από τις σωματικές λειτουργίες, κάτι που εκφράστηκε φιλοσοφικά με την πασίγνωστη ρήση «σκέφτομαι, άρα υπάρχω». Σ' αυτό το σημείο ο Damasio διατυπώνει την πλήρη αντίθεσή του στον Καρτέσιο, που φαντάστηκε τη νόηση εντελώς διακριτή από το μη σκεπτόμενο σώμα, το οποίο έχει έκταση (res extensa). Σύμφωνα με τα λόγια του συγγραφέα: «Για εμάς στην αρχή ήταν η ύπαρξη και μόνον αργότερα η νόηση... όντα υπήρχαν πολύ πριν από την αυγή της ανθρωπότητας» (σελ. 357). Και ακόμη: «Ο νους πρέπει να μετακινηθεί όχι μόνο από τη θέση μιας μη φυσικής νοούσας ουσίας (res cogitans) στο βασίλειο του βιολογικού ιστού, αλλά επίσης και να σχετιστεί με έναν συνολικό οργανισμό, ο οποίος κατέχει ένα ολοκληρωμένο σώμα και εγκέφαλο, που αλληλεπιδρούν πλήρως με το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον» (σελ. 362).

Το βιβλίο του Damasio έχει ήδη προκαλέσει στην παγκόσμια επιστημονική κοινότητα αρκετές συζητήσεις, οι οποίες πιθανότατα θα συνεχιστούν με το νέο του βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα. Το Λάθος του Καρτέσιου είναι αναμφισβήτητα ένα βιβλίο-ορόσημο, που διευρύνει τις γνώσεις για τη σχέση σώματος-εγκεφάλου-νόησης και προσφέρει χρήσιμες πληροφορίες και το συνιστώ ανεπιφύλακτα σε όσους θέλουν να κατανοήσουν καλύτερα την ανθρώπινη νόηση και συμπεριφορά.



ΝΙΚΟΣ ΒΑΪΔΑΚΗΣ (Αναπλ. καθ. Ψυχιατρικής Κλινικής στο Παν/μιο Αθηνών)

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/03/2002