Φιλοσοφικό λεξικό

Ο Βολταίρος υπήρξε ο πρώτος και ο πιο δραστήριος από εκείνους που κατέστησαν αισθητές σε όλους διάφορες μισητές πρακτικές, που ακόμη δεν τις είχαν μισήσει, και οι οποίες έδειχναν να είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την άσκηση της δικαιοσύνης. Αφυπνίζει ενδοιασμούς που δεν υπήρχαν, τη φρίκη, που δεν ήταν ακόμη συνειδητή, ως προς ορισμένες διαδικασίες, των οποίων η έλλειψη χρησιμότητας, η αδικία, και η φρικτή αυστηρότητα γίνονταν αποδεκτές λόγω μιας μακρόχρονης ευπειθούς συνήθειας. Μεταμορφώνεται έτσι σε ένα είδος νομοθέτη, διαφορετικού είδους, αφού ορίζει, καθιερώνει ένα εντελώς καινούριο έγκλημα.








Το όνομα του Βολτέρου λειτουργεί ως ένα σύμβολο που παραπέμπει στην ιδέα της πάλης για την ελευθερία της σκέψης, της πάλης για πολιτικές, θρησκευτικές, πνευματικές ελευθερίες και για τα δικαιώματα του ανθρώπου. Οι φανατισμοί τους οποίους αντιμαχόταν επιζούν, με άλλες μορφές και με διαφορετικά ονόματα, ώς την εποχή μας. Διαβάζοντας καθημερινά τις εφημερίδες έχουμε μπροστά μας τραγωδίες, βαρβαρότητες, αίσχη, αθλιότητες, σκάνδαλα, διαφθορά κ.ο.κ. Και αναρωτιόμαστε αν μπορεί να υπάρξει στον 21ο αιώνα μια μεγάλη φωνή, με ηθικό κύρος, ικανή να ακουστεί και να πείσει, για να διαμαρτυρηθεί, να καταγγείλει και να καυτηριάσει, όπως το έκανε ένας Βολτέρος στο 18ο αιώνα.

Η φωνή του Βολτέρου φτάνει ώς εμάς μέσα από το «Φιλοσοφικό Λεξικό», ένα βιβλίο που προκάλεσε σκάνδαλο όταν πρωτοεκδόθηκε, που ρίχτηκε στην πυρά στο Παρίσι, στη Γενεύη, στην Ολλανδία και που σίγουρα αξίζει να το ξαναδιαβάσουμε σήμερα. Ο 18ος αιώνας υπήρξε ο «χρυσούς αιώνας των λεξικών», όπως μας θυμίζει στην εισαγωγή της η Ξανθίππη Τσελέντη. Ο Βολτέρος, επηρεασμένος από το «Ιστορικό και Κριτικό Λεξικό» του Μπέιλ και επιφυλακτικός απέναντι στο ογκώδες μέγεθος της «Εγκυκλοπαίδειας» των Ντιντερό και Ντ' Αλαμπέρ, στρέφεται προς έναν «εύχρηστο εγκυκλοπαιδισμό», προς την ιδέα ενός πιο συνοπτικού και περιεκτικού έργου, ικανού ν' αποτελέσει προσιτό εργαλείο γνώσης. Το «Φιλοσοφικό Λεξικό» εκδίδεται ανώνυμα το 1764 στο Λονδίνο, ενώ έχει εκδοθεί παράνομα και στη Γενεύη. Ο Βολτέρος εκθέτει εδώ τις σκέψεις του λιγότερο συστηματικά και διεξοδικά απ' ό,τι θα περίμενε κάποιος από ένα πραγματικό λεξικό. «Τα πιο χρήσιμα βιβλία -γράφει στον πρόλογό του- είναι αυτά τα οποία διαμορφώνουν κατά το ήμισυ από μόνοι τους οι αναγνώστες. Αναπτύσσουν τις σκέψεις, τα σπέρματα των οποίων τούς παρουσιάζουμε εμείς. Διορθώνουν αυτό που τους μοιάζει ατελές και ενδυναμώνουν με τις σκέψεις τους αυτό που τους μοιάζει αδύναμο». Είναι αληθινά εντυπωσιακές οι αφηγηματικές στρατηγικές και το ύφος που υιοθετεί ο Βολτέρος, με σκοπό να ελκύσει την προσοχή και το ενδιαφέρον του αναγνώστη και να διευκολύνει την επαφή του με το κείμενο. Ζωντανοί διάλογοι, παραβολές, χιούμορ, σαρκασμός και ειρωνεία, τόλμη και γλαφυρότητα, απλότητα και σαφήνεια συνδυάζονται κατατείνοντας στη μέγιστη δυνατή αναγνωστική απόλαυση.

Σταχυολογούμε ένα μικρό απόσπασμα από το λήμμα «Πατρίδα»: «Είναι λυπηρό που συχνά, για να είναι κανείς καλός πατριώτης, πρέπει να είναι εχθρός των υπόλοιπων ανθρώπων...

Οταν εύχεσαι το μεγαλείο του τόπου σου, σημαίνει να εύχεσαι το κακό των γειτόνων σου. Εκείνος που θα ήθελε η πατρίδα του να μην είναι ποτέ ούτε μεγαλύτερη ούτε μικρότερη, ούτε πλουσιότερη ούτε φτωχότερη, αυτός θα ήταν πολίτης του κόσμου».

ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/12/2001

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αυθεντία στην εποχή του, ο πιο γνωστός ίσως από τους στοχαστές του γαλλικού αιώνα των Φώτων, ο Φρανσουά-Μαρί Αρουέ, ο επονομαζόμενος Βολταίρος, δεν έχει πάψει από τον 19ο αιώνα και εξής να δέχεται επιθέσεις και να γίνεται αντικείμενο σκληρής κριτικής. Είναι γνωστή η άποψη του Μποντλέρ, ο οποίος τον χαρακτήριζε «αντιποιητή», «αντικαλλιτέχνη» και «ιεροκήρυκα των θυρωρών». Πολλοί είναι και οι σύγχρονοι επικριτές του, οι οποίοι του προσάπτουν ρηχότητα, ελαφρότητα και ανώφελη πολυπραγμοσύνη. Παράλληλα, το αναγνωστικό κοινό στέκεται με αμηχανία μπροστά στους δεκαεπτά τόμους των Απάντων του, που συμπληρώνονται από άλλους είκοσι τόμους αλληλογραφίας. Ετσι την ώρα που άλλοι στοχαστές του Διαφωτισμού, όπως ο Ρουσό ή ο Ντιντερό, βρίσκονται στο προσκήνιο της επικαιρότητας, το όνομα του Βολταίρου, ταυτισμένο με την περίφημη ειρωνεία του, με το «αποκρουστικό χαμόγελό του» κατά τον Μυσέ, αλλά και με την ανυποχώρητη υπεράσπιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, παραδόξως προκαλεί συχνά χλιαρές ως αρνητικές αντιδράσεις.

Υπάρχει όμως και ο αντίλογος. Ενας αντίλογος πολύ σοβαρός και προερχόμενος από πολλά και αντίθετα μεταξύ τους στρατόπεδα, ο οποίος υποστηρίζει ότι η μεγαλύτερη προσφορά του Βολταίρου ακόμη και σήμερα έγκειται στη στάση και στη δράση του ως κοινωνικού ακτιβιστή. Και δεν είναι τυχαίο ότι ο λόγος του αυτός, ο λόγος του εκλαϊκευτή και εξεγερμένου διανοούμενου που στηλιτεύει τα κακώς κείμενα της καθημερινότητας και έχει τη δύναμη να οδηγήσει ίσως στην αλλαγή της, παραμένει απολύτως επίκαιρος. Αυτόν ακριβώς τον λόγο αρθρώνει στο Φιλοσοφικό Λεξικό του, το οποίο για πρώτη φορά, απ' όσο γνωρίζω τουλάχιστον, εκδίδεται στα ελληνικά και είναι ένα έργο αντιπροσωπευτικό των αντιλήψεων και του ύφους του. Συνομιλώντας με τις προγενέστερες Φιλοσοφικές Επιστολές, με άλλα φιλοσοφικά ή φιλοσοφικο-λογοτεχνικά έργα του, όπως το Ποίημα για την καταστροφή της Λισσαβόνας ή ο Αγαθούλης και ο Μικρομέγας, το Φιλοσοφικό Λεξικό φιλοδοξούσε να αποτελέσει μια Εγκυκλοπαίδεια τσέπης. Οπως το μεγαλόπνοο έργο του Ντιντερό, απογράφει τις ιδέες από τις οποίες εμφορούνταν ο αγώνας κατά του παλαιού καθεστώτος, διαφέρει όμως ως προς την έκταση των λημμάτων και τη γενικότερη περί χρήσης αντίληψη. Γι' αυτό άλλωστε και στην πρώτη μορφή του ονομαζόταν χαρακτηριστικά Φορητό Φιλοσοφικό Λεξικό. Στην πορεία, ο τίτλος του άλλαξε κάμποσες φορές (Φιλοσοφικό Λεξικό, Ο λόγος με αλφαβητική σειρά), πάντοτε όμως παρέμενε ολιγοσέλιδο και ευσύνοπτο, ώστε πολύ εύκολα να μπορεί κανείς να το διαβάσει αλλά και να το κρύψει από τους διώκτες του.

Στα αλφαβητικά ταξινομημένα και πολύ ανομοιογενή μεταξύ τους λήμματα του Λεξικού αναπτύσσονται όλα τα θέματα που απασχόλησαν τον Βολταίρο, ο οποίος ήταν φιλόσοφος με την έννοια που έδινε στον όρο η εποχή του. Ενας ορθολογιστής, ελεύθερος άνθρωπος, με κριτική σκέψη και, σε αντίθεση με άλλους διανοουμένους, με έντονη δράση. Καταδικάζει λοιπόν στο Λεξικό τη μεταφυσική που κρατά τον άνθρωπο δέσμιο των προλήψεων, προτάσσει όπως και ο άσπονδος αντίπαλός του, ο Ρουσό, τη φύση ως απάντηση στα ερωτήματα που θέτει η φιλοσοφία, πιστεύει ως γνήσιος ντεϊστής στην ύπαρξη του Θεού, ο οποίος δεν ασχολείται όμως με τις κατά κόσμον ασχολίες των ανθρώπων. Συνειδητός υπέρμαχος του εμπειρισμού, εκλαϊκεύει σύνθετες αρχές όχι μόνο της φιλοσοφίας αλλά και της ιστορίας και της φυσικής, εξοικειώνοντας με τις γλαφυρές εικόνες του τους απλούς ανθρώπους με τον Νεύτωνα ή τον Λοκ, λόγου χάρη, και τις ιδέες τους. Παράλληλα καταγγέλλει κάθε πρακτική περιοριστική ή εξευτελιστική για τον άνθρωπο, τη μισαλλοδοξία, τις διώξεις, τα βασανιστήρια, την κάθε είδους κατάχρηση εξουσίας, τη δεισιδαιμονία και τον σκοταδισμό. Κάνει πράξη μια φιλοσοφία της καθημερινής ανατροπής, της υπονόμευσης των θεσμών που υποτιμούν και καταρρακώνουν τον άνθρωπο.

Ενα από τα σημαντικότερα στοιχεία όμως του λόγου του, ιδιαιτέρως σημαντικό για τη γενικότερη επίδραση του έργου του, είναι τα εκφραστικά μέσα, το προσωπικό του ύφος. Ενα ύφος ξεχωριστό, που συνδυάζει τη σάτιρα και τον θεατρικό διάλογο με τη δημοσιογραφική καταγραφή, επενδύει όλα τα συστατικά με χιούμορ και δημιουργεί ένα απολαυστικό αποτέλεσμα. Παραθέτω ως παράδειγμα την εισαγωγή στο λήμμα Αδάμ: «Η ευσεβής κυρία Μπουρινιόν ήταν σίγουρη ότι ο Αδάμ ήταν ερμαφρόδιτος, όπως οι πρώτοι άνθρωποι του θεϊκού Πλάτωνα. Ο Θεός τής είχε αποκαλύψει το μεγάλο μυστικό· αλλά καθώς εγώ δεν έτυχα των ιδίων αποκαλύψεων, δεν θα μιλήσω καθόλου επ' αυτού». Χωρίς επιτήδευση, πνευματώδης και χειμαρρώδης όπως σε όλα του τα έργα, λογοτεχνικά, θεατρικά ή επιστημονικά, ο Βολταίρος δεν διεκδικεί δάφνες σοφίας ή ακρίβειας. Χωρίς να μακρηγορεί, με λόγια απλά και κατανοητά, προασπίζει αποτελεσματικά τον πολιτικό φιλελευθερισμό και την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, με ύφος ανάλαφρο και ολοζώντανο, με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο θα συζητούσε σε ένα λογοτεχνικό σαλόνι. Ετσι εξηγείται η τεράστια απήχηση του Λεξικού στην εποχή του - ένα κατ' όνομα λεξικό εν τέλει, όπως και πολλά άλλα κατά τον 18ο αιώνα που θα μπορούσε κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως «αιώνας των λεξικών». Γι' αυτό και το Λεξικό έχει πολύ εύστοχα χαρακτηριστεί μια «πολεμική μηχανή τσέπης» - η οποία συνεχίζει να είναι εξίσου αποτελεσματική, όπως φαίνεται, ως και σήμερα. Χάρη στην προσεγμένη μετάφραση της Φ. Ταμβίσκου και της Ξ. Τσελέντη, το Λεξικό, το οποίο παραμένει πάντοτε πολιτικά επίκαιρο, διατηρεί ακέραια τη δροσιά και τη ζωντάνια του στα ελληνικά.



Τιτίκα Δημητρούλια (φιλόλογος και μεταφράστρια)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 17-03-2002







ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Βολταίρος (1694-1778), το πραγματικό όνομα του οποίου ήταν Φρανσουά Μαρί Αρουά, δεν είναι μόνο ένας επιφανής εκπρόσωπος του Διαφωτισμού, αλλά εκπροσωπεί στην ουσία το παράδειγμα του στρατευμένου διανοητή. Αποτέλεσε τη φωνή που αμφισβήτησε τα «ιερά» και τα «θέσφατα» της εποχής του, τα οποία περιόριζαν τις δυνατότητες εξέλιξης του ανθρώπου. Ολο το έργο του διατρέχεται από τα αγωνιώδη ερωτήματα της ύπαρξης του Θεού, του ρόλου της Εκκλησίας και του θρησκευτικού φανατισμού, της απόρριψης της μεταφυσικής θεώρησης περί της ψυχής και της αθανασίας της, αλλά κυρίως από το αγχώδες ερώτημα για τα όρια της γνώσης και της ελευθερίας του ανθρώπου.

Εγραψε θεατρικά έργα, ιστορικές μελέτες, ποιήματα, κριτικές, δεν ήταν όμως ούτε δραματουργός ούτε ιστορικός ούτε ποιητής. Πάνω απ' όλα ήταν φιλόσοφος. Αυτή η φιλοσοφική ιδιότητά του έχει αμφισβητηθεί, κυρίως λόγω της απουσίας συστηματικότητας στο έργο του, αφού ποτέ δεν δημιούργησε ένα αυτόνομο φιλοσοφικό σύστημα, όπως η κλασική γερμανική σχολή.

Η έλλειψη όμως συστηματικότητας αποτελεί το πλεονέκτημά του στη θεώρηση της φιλοσοφίας όχι ως αντικειμένου της γνώσης, αλλά ως μεθόδου μελέτης και κριτικής. Σε μια επιστολή του στον Φρειδερίκο Β', με αφορμή μια πολεμική κατά του καρτεσιανισμού, αναφέρει ότι «όλα τα συστήματα προσβάλλουν το μυαλό μου». Ο Βολταίρος είναι εκείνος ο διανοούμενος συγγραφέας που ό,τι γράφει συνδέεται με συγκεκριμένη αφορμή και έχει συγκεκριμένο σκοπό.

Σκοπός του έργου του είναι η καταπολέμηση των δεισιδαιμονιών, του φανατισμού, των προκαταλήψεων και η επικράτηση του επιστημονικού λόγου, της ελευθερίας της σκέψης και του ανθρώπινου πνεύματος. Το «Φιλοσοφικό Λεξικό» εκδόθηκε το 1764 και γνώρισε τέσσερις εκδόσεις, όπου η κάθε μία συμπλήρωνε τα κενά της προηγούμενης, με βάση τις απαιτήσεις της τρέχουσας πραγματικότητας. Είναι περιττό να πούμε ότι ρίχτηκε στην πυρά όχι μόνο στο Παρίσι, αλλά και στη Γενεύη και στην Ολλανδία. Στόχος του Λεξικού ήταν ν' αποτελέσει ένα εργαλείο πολεμικής κατά του θρησκευτικού φανατισμού και της μεταφυσικής. Αποτελεί δε συμπύκνωση και τελείωση προγενέστερων έργων του, όπως η «Πραγματεία περί Μεταφυσικής» (1734), οι «Φιλοσοφικές Επιστολές» (1734), η «Πραγματεία περί ανεξιθρησκίας» (1763), στο δε μεταγενέστερο έργο του συνεχίζει να εντρυφεί στα θέματα που ανέδειξε το Λεξικό. Ιδιαίτερα αυτό φαίνεται στον «Αδαή Φιλόσοφο»(1766), στις «Επιστολές του Μέμιου στον Κικέρωνα» (1771), στο «Πρέπει να πάρουμε θέση» (1771) και στο «Τελευταίες σημειώσεις επί των Σκέψεων του Πασκάλ» (1778).

Ακρογωνιαίος λίθος του Λεξικού, αλλά και της ευρύτερης φιλοσοφικής θέσης του συγγραφέα, είναι η άποψή του για τα πεπερασμένα όρια του ανθρώπινου πνεύματος. Το κύριο ερώτημα δεν είναι τι γνωρίζει ο άνθρωπος, αλλά τι δεν μπορεί να γνωρίζει. «Τα όρια του ανθρώπινου πνεύματος είναι παντού». Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε την ουσία και τις ιδιότητες του Θεού, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε την ύπαρξη ή όχι της ψυχής, αλλά ούτε ακόμη και την ουσία της ύλης. «Ζυγίζουμε την ύλη, τη μετράμε, την αποσυνθέτουμε και πέρα απ' αυτές τις στοιχειώδεις ενέργειες, εάν θέλουμε να κάνουμε ένα βήμα, βρίσκουμε μέσα μας την αδυναμία και μπροστά μας μια άβυσσο». Είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τις ιδιότητες των σωμάτων, όχι όμως και την ουσία τους. Ο Θεός και η ύλη αποτελούν διαρκείς αιωνιότητες. Πουθενά όμως «η αιωνιότητα της ύλης δεν παρεμπόδισε τη λατρεία του Θεού». Δεν εξήγησε όμως ποτέ γιατί υπάρχουν δύο αιωνιότητες και όχι μία ή περισσότερες των δύο.

Αντίφαση που κατανοούσε ακόμη από την περίοδο της «Πραγματείας περί Μεταφυσικής», δεν ήρε όμως ποτέ.

Ο συγγραφέας του Λεξικού ασκεί κριτική στη μεταφυσική, γιατί αυτή ασχολείται με δύο πράγματα: «πρώτον, με αυτό που οι άνθρωποι με υγιή νου γνωρίζουν και δεύτερον, με αυτό το οποίο αυτοί δεν μπορούν ποτέ να γνωρίσουν» (Επιστολή στον Φρειδερίκο). Ποια είναι λοιπόν αυτά τα πράγματα; Μα φυσικά ο Θεός και η ψυχή.

Ο Βολταίρος ξεκινώντας από το φιλοσοφικό του αξίωμα ότι «τίποτα δεν δημιουργείται από το τίποτα» αποδέχεται την ύπαρξη του Θεού ως δημιουργού του φυσικού κόσμου, αλλά αρνείται όχι μόνο ότι μπορούμε να γνωρίσουμε την ουσία και τις ιδιότητες του Θεού, αλλά και την πιθανότητα οποιασδήποτε επέμβασης του Θεού στις ανθρώπινες υποθέσεις. Για ένα μόνο πράγμα δηλώνει σίγουρος, ότι ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο και ότι «υπάρχει ένας Θεός και αυτός πρέπει να είναι δίκαιος». Αυτή η αλήθεια δεν χρειάζεται μύθους και δόγματα για να υποστηριχθεί. Η προβολή των θαυμάτων ως πειστηρίων για την ύπαρξη του Θεού τον προσβάλλει, γιατί «είναι αδύνατο το πάνσοφο ον να έχει κάνει νόμους για να τους παραβιάζει». Η πίστη στα θαύματα προσβάλλει τον Θεό, γιατί είναι σαν να υπονοεί ότι ο Θεός είναι ένα αδύναμο ον, που για να αποδείξει την ύπαρξή του πρέπει να παραβιάζει τους αναλλοίωτους φυσικούς νόμους, διορθώνοντας τα λάθη του. Επιμένει στην άποψή του για την αναλλοίωτη φύση των φυσικών πραγμάτων και νόμων, θέση που δεν άλλαξε ούτε κάτω από την πίεση της ανάπτυξης της βιολογίας (για παράδειγμα, η ανακάλυψη από τον Trembley του πολύποδα του γλυκού νερού, που έδειχνε ότι δεν υπήρχαν αναλλοίωτοι φυσικοί νόμοι, απορρίφθηκε από τον Βολταίρο, ο οποίος δεν αποδέχτηκε ποτέ αυτό το γεγονός).

Σύμφωνα με το συγγραφέα του Λεξικού, «ο ντεϊστής είναι ένας άνθρωπος αμετακλήτως πεπεισμένος για την ύπαρξη ενός όντος, αγαθού και πανίσχυρου», δεν μπορεί όμως να «καυχιέται ότι γνωρίζει πώς ο Θεός δρα, ωστόσο, ξέρει ότι ο Θεός δρα και είναι δίκαιος». Από αυτό το σημείο αρχίζει η επίθεσή του κατά της θεολογίας και της θρησκείας. Ιδιαίτερη σημασία στο φιλοσοφικό σύστημά του κατέχει η διάκριση μεταξύ φυσικής και επίπλαστης θρησκείας. Η επίπλαστη θρησκεία εκπορεύεται από τη θεολογία και από τους ιερείς, «αυτή είναι η πηγή κάθε ανοησίας και όποιας αναταραχής μπορεί κανείς να φανταστεί, είναι η μητέρα του φανατισμού και της κοινωνικής διχόνοιας, είναι ο εχθρός του ανθρώπινου γένους». Αυτή «ενθαρρύνει όλες τις ωμότητες που γίνονται από κοινού, όπως συνωμοσίες, στάσεις, ληστείες, ενέδρες, καταλήψεις πόλεων, λεηλασίες, φόνους». Αντιθέτως η φυσική θρησκεία διδάσκει πολλά «ηθικά διδάγματα και πολύ λίγα δόγματα». Γι' αυτήν «η ηθική δεν εντοπίζεται στις δεισιδαιμονίες, μήτε στις τελετές, δεν έχει τίποτα κοινό με τα δόγματα», ταυτόχρονα εμποδίζει τους ανθρώπους να εγκληματούν. Γι' αυτήν η ύπαρξη του Θεού είναι ένα λογικό συμπέρασμα, είναι κάτι το προφανές, ενώ η θεολογική θρησκεία κηρύσσει την πίστη, να πιστεύουμε δηλαδή «όχι το αληθοφανές, αλλά αυτό που κατά την αντίληψή μας είναι απατηλό». Η πίστη αφορά μόνο τα παράδοξα και αντιφατικά πράγματα. Ο Θεός δεν είναι ούτε παράδοξος ούτε αντιφατικός.

Ενώ η ύπαρξη του Θεού είναι αναμφισβήτητη, παρ' όλο που δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τις ιδιότητές του, η ύπαρξη ή όχι της ψυχής είναι κάτι που ποτέ δεν θα μπορέσουμε να γνωρίσουμε. Ο Βολταίρος αντλεί τα βασικά στοιχεία της γνωσιολογίας του από τους Αγγλους εμπειριστές. Ετσι, γι' αυτόν «οι αισθήσεις είναι οι πύλες της γνώσης», οι ιδέες μας είναι απόρροια των αισθήσεών μας, «ένας άνθρωπος χωρίς αισθήσεις θα εστερείτο παντελώς ιδεών». Η ύπαρξη της ψυχής δεν αποδεικνύεται από τις αισθήσεις, αντιθέτως τα φυσικά δημιουργήματα, όπως γίνονται αντιληπτά από τις αισθήσεις, αποδεικνύουν την ύπαρξη του Θεού. Η ψυχή ίσως δίνει ζωή, είναι όμως κάτι το άυλο και κανείς δεν γνωρίζει τι είναι ένα άυλο ον. Παρ' όλα αυτά η αποδοχή της ύπαρξής της, εάν και καθόλου αληθοφανής, μπορεί να έχει θετικά αποτελέσματα ως παράγοντας χαλιναγώγησης των ανθρώπινων αδυναμιών. Σε τελική ανάλυση δείχνει να αποδέχεται την αρχή των αρχαίων Ελλήνων για την ύπαρξη δύο ψυχών. Η πρώτη είναι η ζωική ψυχή που είναι η κίνηση των οργάνων μας και η δεύτερη είναι η σκεπτόμενη ψυχή για την οποία δεν υπάρχουν ανθρώπινες αποδείξεις.

Μετά την ύλη, τον Θεό και την ψυχή ο άνθρωπος είναι το άλλο μεγάλο αντικείμενο της φιλοσοφίας του, όπως αυτή αναπτύσσεται στο Λεξικό. Ο συγγραφέας πιστεύει ότι «χρειάστηκαν αιώνες για να γνωρίσουμε ένα μέρος των νόμων που διέπουν τη φύση. Μια μέρα αρκεί στον σοφό για να γνωρίσει τα καθήκοντα του ανθρώπου». Αυτά τα καθήκοντα είναι εκείνες οι αρετές που «ωφελούν την κοινωνία».

Αντίθετα από ό,τι πρέσβευαν ο Μακιαβέλι και ο Λοκ, η ανθρώπινη φύση, σύμφωνα με τον Βολταίρο, είναι καλή. Ολοι οι άνθρωποι γεννιούνται καλοί και λόγω των ανθρώπινων συμβάσεων γίνονται κακοί.

Οι φυσικοί νόμοι, που είναι ανεξάρτητοι από τις ανθρώπινες συμβάσεις, διδάσκουν μόνο ότι ο καρπός της εργασίας μας μάς ανήκει, ότι δεν έχουμε δικαίωμα στη ζωή άλλων ανθρώπων και ούτε αυτοί στη δική μας και ότι πρέπει να τιμάμε τους γονείς μας. Οι ανθρώπινοι νόμοι όμως είναι συμβάσεις, οι οποίες γεννιούνται από τις ανάγκες και αυτές οι συμβάσεις γίνονται σεβαστές μόνο με τη χρήση της βίας. Αυτοί οι νόμοι, εφόσον διαμορφώνονται κάτω από την πίεση συγκεκριμένων αναγκών, πρέπει να αλλάζουν όταν αλλάζουν και οι ανάγκες.

Τελικά για τον Βολταίρο το καλό και το κακό, όπως το προσδιόριζε από το 1734 (Πραγματεία περί Μεταφυσικής), ορίζεται ως «αυτό που είναι ωφέλιμο για την κοινωνία» ή, όπως υποστηρίζει στο Λεξικό, «δεν υπάρχει πραγματικό καλό για μας, εκτός απ' αυτό που κάνει καλό στην κοινωνία». Εδώ ακριβώς αναδεικνύεται ο πολύτιμος ρόλος της φιλοσοφίας, της οποίας το πραγματικό αντικείμενο είναι η διδαχή της αρετής. Η φιλοσοφική σκέψη λειτουργεί ως αντίδοτο κατά του φανατισμού, «εξημερώνει τα ανθρώπινα ήθη και προλαβαίνει τις ακρότητες του κακού».

Ο συγγραφέας του Λεξικού θεωρεί ακόμη ότι οι ανισότητες είναι αποτέλεσμα των διαφορετικών αναγκών. Εάν η γη προσέφερε όλα τα αγαθά στον άνθρωπο δεν θα υπήρχαν ανισότητες. Αυτές προέρχονται από το γεγονός ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να ικανοποιήσουν όλες τις ανάγκες τους. Η αληθινή δυστυχία όμως δεν είναι οι ανισότητες, αλλά η εξάρτηση ανθρώπου από άνθρωπο (εδώ μάλλον απομακρυνόμενος από τον Ρουσό συναντά τον Μαρξ). Η ισότητα είναι το πιο φυσικό πράγμα και συγχρόνως η μεγαλύτερη χίμαιρα. Στο σύστημα του Βολταίρου δεν έχουν θέση οι μεγάλες αφηγήσεις, παραμένει ένας (απογοητευμένος, λόγω του τρόπου που αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την αυλή του Φρειδερίκου) υποστηρικτής της φωτισμένης μοναρχίας.

Βασική αρχή της κοινωνικοπολιτικής του άποψης είναι ότι οι κοινωνίες θα είναι πάντοτε ταξικά διαχωρισμένες. Αυτό σημαίνει ότι βασικό μέλημα των μεταρρυθμιστικών ενεργειών πρέπει να είναι η δημιουργία ενός καθαρά κοσμικού και λαϊκού κράτους. Κύριο καθήκον αυτού του κράτους είναι η εφαρμογή της αρχής ότι οι πολίτες πρέπει να υπακούουν μόνο στους αστικούς νόμους (αυτοί δε, με τη σειρά τους, να στηρίζονται στους φυσικούς νόμους και στα έθιμα του κάθε συγκεκριμένου λαού) και όχι στους εκκλησιαστικούς. Μοχλός αυτής της πολιτικής είναι η εφαρμογή της κοινωνικής δικαιοσύνης και αυτή θα επικρατήσει μόνο όταν απαλλαγούμε από τις θρησκευτικές και άλλες βεβαιότητες. Τα δε εργαλεία της είναι η μετριοπάθεια, η ανεκτικότητα και η ανεξιθρησκία. Το καλύτερο καθεστώς είναι αυτό εντός του οποίου οι πολίτες του οφείλουν να υπακούουν μόνο στους νόμους. Ιδιαίτερη προσοχή αξίζουν και οι απόψεις του συγγραφέα του Λεξικού για τα όρια της ανθρώπινης ελευθερίας, για τον εγωισμό ως κινητήρια δύναμη για την ανάπτυξη της κοινωνίας (κριτική στη μισανθρωπία του Πασκάλ), για το κοσμοπολίτικο κράτος ως τελειότερη μορφή διακυβέρνησης, για το μίσος του εναντίον των πολέμων που είναι αναπόφευκτα δημιουργήματα των ηγεμόνων, κυρίως των θρησκευτικών, αλλά και ο ευρύτατα διαδεδομένος μέσα στο έργο του αντισημιτισμός και ελιτισμός. Δεν διστάζει μάλιστα στον πρόλογό του να προειδοποιήσει ότι «αυτό το βιβλίο δεν μπορεί να διαβαστεί παρά μόνο από πεφωτισμένα πρόσωπα... η φιλοσοφία δεν είναι ποτέ η μοίρα του άξεστου».

Ο Βολταίρος, πολύ πριν από τον Μαρξ, κατανόησε ότι η θρησκεία αποτελεί την αντεστραμμένη συνείδηση του κόσμου και κατά συνέπεια, η κριτική της θρησκείας είναι η προϋπόθεση κάθε κριτικής, αποδεχόμενος όμως την ύπαρξη του Θεού ανοίγει το δρόμο της σύγκρουσής του με τις θρησκευτικές δοξασίες και προκαταλήψεις.

Δεν είναι κοινοτοπία να υποστηρίξουμε την άποψη ότι ο Βολταίρος είναι η συνείδηση και το κριτικό πνεύμα του Διαφωτισμού, στο βαθμό που ο τελευταίος ούτε αποτέλεσε κάποιο ιδιαίτερο σύστημα ούτε, πολύ περισσότερο, πρέσβευε κάποια κοινωνική επανάσταση. Δεν είναι επαναστάτης, δεν φτάνει την αμφισβήτησή του εκεί που τη φτάνουν ο Ρουσό και ο Χόλμπαχ (καιρός είναι να μεταφραστεί και στη χώρα μας το Σύστημα της Φύσης), δεν παύει όμως να είναι ο πιο οξύς κριτικός διανοούμενος της κυρίαρχης τάξης πραγμάτων.

Τέλος, παρ' όλες τις σωστές επισημάνσεις των Χορκχάιμερ και Αντόρνο ότι ο Διαφωτισμός με τον άκριτο εκθειασμό της λογικής, του υπολογισμού και της χρησιμότητας πέρασε από την πίσω πόρτα τους μύθους που έδιωξε από την μπροστινή, είμαστε αναγκασμένοι να αποδεχτούμε ότι σε μια εποχή που οι δυνάμεις της κάθε είδους θρησκευτικής οπισθοδρόμησης και του κάθε εθνικιστικού παραληρήματος βυσσοδομούν κατά του λαϊκού κράτους (κοινή δήλωση Πάπα-Χριστόδουλου), είναι κάτι περισσότερο από αναγκαία και ευκταία η έκδοση τέτοιων βιβλίων. Και ευτυχώς στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια εγρήγορση όσον αφορά την έκδοση των κυριότερων έργων του Διαφωτισμού. Οταν ταυτόχρονα η έκδοση, όπως η παρούσα, είναι επιστημονικά επιμελημένη, με μια κατατοπιστική εισαγωγή, με χρονολόγηση της ζωής και του έργου του συγγραφέα, συνοδευόμενη από την πνευματική κίνηση και τα ιστορικά γεγονότα της εποχής του, από ιδιαίτερα κατατοπιστικές σημειώσεις συν την ομιλία του Πολ Βαλερί για τα 250 χρόνια από τη γέννηση του φιλοσόφου (10-12-1944), τότε το ευτύχημα είναι πολύ μεγαλύτερο. Ελπίζουμε ότι θα συνεχιστεί αυτή η προσπάθεια από το συγκεκριμένο εκδοτικό οίκο, αλλά και από άλλους, ώστε να υπάρχει μια συνεχής απάντηση στον «Αρμαγεδδώνα» του πνευματικού σκοταδισμού, που απειλεί στοιχειώδεις αρχές του νεωτεριστικού παραδείγματος. Γιατί πραγματικά «οι καιροί ου μενετοί».



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/03/2002