Το Αιγαίο στις φλόγες

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το πιο εμβληματικό, ίσως, πρόσωπο στο έργο του Ιουλίου Βερν, ο πλοίαρχος Νέμο, βρίσκεται εκτός ιστορίας. Αυτοεξόριστος στο «μη-τόπο» και στο άχρονο των βυθών, αποκομμένος από τους ανθρώπους και τα έργα τους (γιατί πολύ τον πλήγωσαν, όπως αφήνει να διαφανεί ο σχετικός υπαινιγμός), δεν ενδιαφέρεται διόλου για τον επίγειο κόσμο και για τα καπρίτσια της Μούσας που τον διαφεντεύει -της Κλειώς. Αλλά ο Νέμο δεν είναι ο Βερν. Γιατί ο Βερν, όσο κι αν τον είπαν συντηρητικό αστό, όσο κι αν τον κατέταξαν αβασάνιστα ανάμεσα στους απλοϊκούς επινοητές ιστοριών επιστημονικής φαντασίας, υπήρξε ένας συγγραφέας με έντονο ενδιαφέρον, όχι μονάχα για την Ιστορία, αλλά και για τον κοινωνικό μετασχηματισμό. Δεν ήταν και τόσο νέος όταν άρχισε να ενδιαφέρεται για τον Κροπότκιν, το επαναστατικό του σχέδιο και τον «ευγενή αναρχισμό» του, φτάνοντάς μάλιστα να τον χρησιμοποιήσει ως πρότυπο του αναρχικού ήρωα στο βιβλίο του «Naufrages de Jonathan» («Οι ναυαγοί του Ιωνάθαν», 1909), όπου μεταξύ άλλων διαβάζουμε: «Ελεύθερος είναι μονάχα ο άνθρωπος που δεν κατέχει τίποτα» και «Κάθε νόμος, κανονισμός ή υποχρέωση, που θεσπίζεται υπέρ της μάζας και εις βάρος των ατόμων, είναι μια εξαπάτηση. Γιατί το άτομο δεν μπορεί να εξελιχθεί χωρίς ελευθερία και η μάζα θα απολαύσει μια ολική ελευθερία, μονάχα όταν αυτή αποτελείται από τις επιμέρους ευτυχίες του καθενός ατόμου ξεχωριστά».


Αν η παγκόσμια γεωγραφία θεμελιώνει στον Βερν μια Οδύσσεια της νεωτερικότητας (μονάχα οι χάρτες των «Εκπληκτικών ταξιδιών» του θα μπορούσαν να αποτελέσουν τα μόνα εκθέματα ενός ολόκληρου μουσείου), οι πόλεμοι για την ανεξαρτησία και οι εθνικοί αγώνες που αναστατώνουν ολόκληρο το 19ο ευρωπαϊκό αιώνα δημιουργούν τον ιστό πάνω στον οποίο ο συγγραφέας υφαίνει τη δική του Ιλιάδα. Από το μυθιστόρημα «Mathias Sandorf», όπου ο κεντρικός ήρωας δεν είναι παρά ο ηγέτης των Ούγγρων πατριωτών που εξεγείρονται ενάντια στον Αυστριακό αυτοκράτορα το 1848, ώς το «Αιγαίο στις φλόγες», που τοποθετεί στο επίκεντρο της δράσης την ελληνική επανάσταση του 1821, ο Βερν φάνηκε εξαιρετικά ευαίσθητος απέναντι στο αίτημα των λαών -αλλά και των ατόμων- για αυτονομία και αυτοδιάθεση. Στο «Nord contre Sud» («Βορράς εναντίον Νότου»), π.χ., κεντρικό θέμα είναι ο αμερικανικός εμφύλιος και η απελευθέρωση των μαύρων σκλάβων της Αμερικής, ενώ στο λιγότερο γνωστό «Le Chemin de France» («Ο δρόμος της Γαλλίας»), οι σελίδες μυρίζουν το μπαρούτι της Γαλλικής Επανάστασης -μια και το βιβλίο ολοκληρώνεται με την περίφημη μάχη του Βαλμί, της 20ής Σεπτεμβρίου 1792, ανάμεσα στους Γάλλους και τους Πρώσους, η οποία θα δώσει τη νίκη στους Γάλλους και θα σημάνει την ανακήρυξη, από την Εθνοσυνέλευση, της Γαλλίας ως Δημοκρατίας. Στο μυθιστόρημά του «Un billet de loterie» («Ο λαχνός»), ο Βερν φέρνει επί σκηνής έναν πολιτικό, θεμελιωτή της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας στη Νορβηγία· στο «Famille sans nom» («Οικογένεια χωρίς όνομα») αποτυπώνει τον αγώνα του Κεμπέκ ενάντια στην αγγλική κυριαρχία· στο «En Livonie», θέτει το ζήτημα των μειονοτήτων στις βαλτικές χώρες με υπόβαθρο, όπως εξάλλου και στους «Αδελφούς Κιπ» («Les freres Kip») μιαν άδικη δίκη, η οποία ολοφάνερα ανακαλεί την υπόθεση Ντρέιφους.


Το «Αιγαίο στις φλόγες» αποτελεί μέρος, όπως είπαμε, της γοητευτικής πολύπτυχης «Ιλιάδας» του Βερν. Εποικισμένο με πειρατές, φιλέλληνες, νησιώτες καπεταναίους και ηρωικές κόρες, αναδεικνύει το φλογερό φιλελληνισμό του συγγραφέα, που γνώρισε τη Μεσόγειο από τα ταξίδια του και επέλεξε τα γαλανά νερά της ως θέατρο μιας, μέχρις εσχάτων, σύγκρουσης για έναν ακόμη ευγενή σκοπό: την αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού. Βέβαια, το «Ελληνικό Αρχιπέλαγος», η Κρήτη, η Σαντορίνη, η Κάρπαθος, δεν είναι η πρώτη φορά που εμφανίζονται στο έργο του συγγραφέα -αρκεί να θυμηθούμε ότι στις «Είκοσι χιλιάδες λεύγες υπό την θάλασσα» ο Βερν αναφέρεται στον Αριστοτέλη και τον Βιργίλιο και τον Πλίνιο, και μιλάει διά μακρών για την ηφαιστειακή δραστηριότητα του υποθαλάσσιου χώρου του νοτιοανατολικού Αιγαίου. Ομως εδώ ο «εκπληκτικός ταξιδευτής» Ιούλιος Βερν είναι ακόμη πιο συγκεκριμένος. Τη νησιωτική Ελλάδα τη γνωρίζει καλά, γι αυτό και οι περιγραφές του τοπίου και της καθημερινότητας είναι ακριβέστατες. Ταυτόχρονα, φαίνεται να σαγηνεύεται ιδιαίτερα από τη μυθολογία και την αρχαία ιστορία: οι πυκνές αναφορές του σε πρόσωπα και σύμβολα μεταφέρουν κάτι από την έλξη που άσκησε στους ρομαντικούς το αρκαδικό ιδεώδες, και στους διαφωτιστές η ελληνική επινόηση της δημοκρατίας. Φορείς του αρχαιοελληνικού πνεύματος και συνεχιστές της εποποιΐας του είναι οι γενναίοι επαναστατημένοι Ελληνες για τον Βερν, ο οποίος θαυμάζει ειλικρινά την αυτοθυσία τους και πιστεύει βαθιά στον αγώνα του αλυτρωτισμού. Ομως στο βιβλίο του δεν επιφυλάσσει σημαντικό ρόλο μόνο στους άνδρες, αλλά και στις γυναίκες εξίσου, αποτινάσσοντας έτσι έναν ακόμη αβασάνιστο χαρακτηρισμό, αυτόν του μισογύνη: οι Ελληνίδες του βιβλίου, μητέρες και κόρες, είναι προικισμένες με χάρη αλλά και γενναιοφροσύνη· η μάνα, μάλιστα, δεν διστάζει να καταραστεί το γιο που πολεμάει με το μέρος του Τούρκου, προδίδοντας την ελληνική υπόθεση, πριν ριχτεί στον αγώνα, εμπνευσμένη από το ηρωικό παράδειγμα μιας Μπουμπουλίνας και μιας Μαντώς Μαυρογένους.


Το «Αιγαίο στις φλόγες» είχε, εκτός από τη λογοτεχνική, και την πολιτική σημασία του. Καθώς σημειώνει ο μεταφραστής Δημήτρης Παντελοδήμος στο σύντομο, αλλά κατατοπιστικό σημείωμά του, «στην πιο κρίσιμη περίοδο του ΙΘ αιώνα για την ελληνική εξωτερική πολιτική και τις αλυτρωτικές διεκδικήσεις, εξυμνώντας τη συμμετοχή των Φιλελλήνων στον Αγώνα του 21, ο Ιούλιος Βερν υπενθύμιζε στο αναγνωστικό κοινό το χρέος των Ευρωπαίων προς την κοιτίδα του δυτικού πολιτισμού. Ετσι η φωνή του ενώθηκε μαζί με εκείνες άλλων εκλεκτών εκπροσώπων της ευρωπαϊκής διανόησης που ανέστρεψαν το δυσμενές κλίμα και συνέβαλαν στην ανάκαμψη του Φιλελληνισμού με επίκεντρο τη διοργάνωση των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα το 1896». Δεν είναι δα και μικρή μια τέτοια συμβολή.



ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 26/05/2006