Ο Ισπανικός εμφύλιος πόλεμος 1936-1939

Μολονότι έχουν περάσει τόσα χρόνια, ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος παραμένει μία από τις σύγχρονες συγκρούσεις που προκαλεί πλήθος αντιπαραθέσεων, ενώ τα φαντάσματα εκείνων των χρόνων εξακολουθούν να μας στοιχειώνουν. Πολύ συχνά, περιγράφεται ως διαμάχη ανάμεσα στην αριστερά και τη δεξιά, αλλά αυτή είναι μια παραπλανητική απλούστευση.

Ο Antony Beevor δεν χαρτογραφεί μόνο την πορεία του πολέμου υπό το φως νέων πληροφοριών, αλλά διαφωτίζει τις παθιασμένες εσωτερικές συγκρούσεις στους κόλπους των δύο αντίπαλων στρατοπέδων. Ορισμένοι υποστηρικτές της Δημοκρατίας πιστεύουν, ότι μια νίκη της αριστεράς στην Ισπανία θα είχε κατατροπώσει το φασισμό και θα είχε σώσει την Ευρώπη από τη φρίκη που έμελλε να βιώσει τα αμέσως επόμενα χρόνια. Από την άλλη πλευρά πάλι, οι εθνικιστές υποστηρίζουν, ότι ο εμφύλιος ήταν στην ουσία το προοίμιο του Ψυχρού Πολέμου ανάμεσα στο δυτικό πολιτισμό και τη σοβιετική δικτατορία. Από πολλούς μάλιστα θεωρείται ως ο πρώτος γύρος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και σχεδόν ένας πόλεμος δι’ αντιπροσώπων με ναζιστική, φασιστική και σοβιετική παρέμβαση. Στην ουσία, το πρώτο θύμα του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου υπήρξε η αλήθεια.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Με τον πολυγραφότατο Antony Beevor η «Βιβλιοθήκη» έχει ασχοληθεί και άλλες φορές στο παρελθόν, παρουσιάζοντας κάποια βιβλία του που ασχολούνται με τις μεγάλες μάχες του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Από το βιογραφικό σημείωμα για τον συγγραφέα μαθαίνουμε ότι τα βιβλία του «Το Στάλινγκραντ» και «Το Βερολίνο - Η Πτώση 1945» έχουν μεταφραστεί σε 25 γλώσσες και έχουν πουλήσει περισσότερα από 2 εκατομμύρια αντίτυπα.

Παλαιότερα, ο Βρετανός συγγραφέας είχε ασχοληθεί με τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο. Το βιβλίο σχετικά με αυτόν τελικά το ολοκλήρωσε το 1982, μετά την απόπειρα του συνταγματάρχη Τεχέρο ν' ανατρέψει τη δημοκρατία, κρατώντας, υπό την απειλή όπλων, ομήρους τα μέλη του ισπανικού κοινοβουλίου.

Ο Ισπανός εκδότης πρότεινε πριν από λίγα χρόνια στον Beevor να ξαναγράψει το βιβλίο από την αρχή, συμπεριλαμβάνοντας και τα νέα στοιχεία που έκτοτε δόθηκαν στη δημοσιότητα ή για τα οποία υπήρχε η δυνατότητα πρόσβασης στα γερμανικά και ιδίως στα ρωσικά αρχεία.

Ετσι τώρα έχουμε τη νέα έκδοση που αφορά τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, μια ένοπλη σύγκρουση που συντάραξε την Ευρώπη στις παραμονές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Μια σύγκρουση που είχε εμφανείς διαφορές, από την άποψη της σύνθεσης και διαμόρφωσης των αντίπαλων παρατάξεων, σε σύγκριση με τον αντίστοιχο ελληνικό εμφύλιο πόλεμο, ο οποίος άρχισε δέκα χρόνια αργότερα από τον ισπανικό.

Ο Beevor ξεκινάει εντυπωσιακά: παραθέτει στην αρχή του βιβλίου πολεμικούς χάρτες με τη διάταξη των αντιπάλων παρατάξεων σε διάφορες χρονικές περιόδους του εμφύλιου πολέμου και αναφέρεται επίσης και στα πολιτικά κόμματα, τους συνασπισμούς και τις οργανώσεις που συναποτελούσαν τις αντίπαλες ένοπλες παρατάξεις, οι οποίες ήταν γενικά ευρέος φάσματος.

Από τη μια πλευρά, ήταν οι φασίστες, οι φιλομοναρχικοί, οι συντηρητικοί Καθολικοί καθώς επίσης και το κόμμα της Φιλελεύθερης Δημοκρατικής Δεξιάς (την παράταξη αυτή ο συγγραφέας την αποδίδει με τον τίτλο: Εθνικιστές) και από την άλλη, οι αποκαλούμενοι Δημοκρατικοί, στους οποίους συμπεριλαμβάνονταν το κεντροδεξιό κόμμα Δημοκρατική Ενωση, η Δημοκρατική Αριστερά, το Σοσιαλιστικό Κόμμα, το Κομμουνιστικό Κόμμα, το POUM, το Ελευθεριακό Κίνημα, με κυριότερο εκφραστή την Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας των αναρχοσυνδικαλιστών.

Ακόμα, στο πλευρό των Δημοκρατικών ήταν το Εθνικό Κόμμα των Βάσκων, συντηρητικής χριστιανοδημοκρατικής κατεύθυνσης, και άλλα βασκικά κόμματα και συνδικαλιστικές ενώσεις σοσιαλδημοκρατικής και καθολικής κατεύθυνσης.

Αντιθέτως, στον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο τα επίσημα κόμματα του Κέντρου και της Δεξιάς είχαν συνασπιστεί, με κάποιες μικρές εξαιρέσεις, απέναντι στην ανταρτική εξέγερση, της οποίας κύριος εκφραστής και οργανωτής ήταν το ΚΚΕ.

Στην Ισπανία, αντιθέτως, οι αριστερές δυνάμεις στον χώρο των Δημοκρατικών ήταν αρκετές, κατακερματισμένες και με αντιθέσεις.

Κατά τον συγγραφέα, «οι εθνικιστικές δυνάμεις της Δεξιάς ήταν πολύ πιο συνεκτικές, επειδή, με ελάχιστες εξαιρέσεις, ήταν ταυτόχρονα δεξιές, συγκεντρωτικές και αυταρχικές», γεγονός που ενίσχυσε την υπεροχή τους έναντι των αντιπάλων τους.

Ο συγγραφέας προτάσσει στην εισαγωγή του βιβλίου τα λόγια του Antoine de Saint-Exupery: «Ενας εμφύλιος πόλεμος δεν είναι πόλεμος, αλλά αρώστια. Ο εχθρός είναι μέσα μας. Σαν να πολεμάς εναντίον του ίδιου σου του εαυτού». Αλλά για τον Beevor η τραγωδία της Ισπανίας υπήρξε ακόμα μεγαλύτερη. «Ενεπλάκη στη δίνη του διεθνούς εμφύλιου πολέμου, ο οποίος στην ουσία είχε αρχίσει με την επανάσταση των Μπολσεβίκων».

Πράγματι, η ισπανικη σύγκρουση απέκτησε και διεθνή χαρακτηριστικά. Γερμανικά και ιταλικά αεροπλάνα, η μεραρχία «Κόνδωρ», μαροκινά στρατεύματα από το ισπανικό Μαρόκο βρέθηκαν στο πλευρό του Φράνκο και των άλλων στασιαστών στρατηγών που κήρυξαν τον πόλεμο εναντίον της νόμιμης ισπανικής κυβέρνησης.

Από την άλλη πλευρά, οι Διεθνείς Ταξιαρχίες ενίσχυσαν τις τάξεις των Δημοκρατικών, όπου ανάμεσα στις γραμμές τους υπήρχαν και Ελληνες. Η πολεμική και ηθική υποστήριξη του Χίτλερ και του Μουσολίνι προς τον Φράνκο υπήρξε αποφασιστική για τη νίκη των Εθνικιστών στην Ισπανία.

Ο συγγραφέας παρακολουθεί προσεκτικά τη μετεξέλιξη του ισπανικού εμφύλιου πολέμου σε διεθνή προάγγελο της αντιπαράθεσης της χιτλερικής Γερμανίας με τη Σοβιετική Ενωση.

Ο Beevor περιγράφοντας τις μάχες για τη Μαδρίτη, τις συγκρούσεις του Χάραμα και της Γκουανταλαχάρα, της Τερουέλ, της περιοχής του Εβρου κ.ά. παρουσιάζει παράλληλα τόσο τις ακρότητες που έγιναν και από τις δύο πλευρές όσο και τις εσωτερικές αντιθέσεις που υπήρχαν στο κάθε αντιμαχόμενο στρατόπεδο. Κυρίως οι αντιθέσεις μεταξύ των κομμουνιστών, του POUM και των αναρχικών λειτούργησαν σε ορισμένα σημεία του εμφύλιου πολέμου αρνητικά για την υπόθεση των Δημοκρατικών.

Μια τέτοια αιματηρή και μακροχρόνια σύγκρουση, όπως εκείνη στην Ισπανία την περίοδο 1936-1939, πρόσφερε χρυσές ευκαιρίες στους εμπόρους όπλων (ανάμεσα τους, σε περίοπτη θέση, ο Ελληνας επιχειρηματίας Μποδοσάκης-Αθανασιάδης).

Ο Μποδοσάκης υπήρξε ο μεσάζων ανάμεσα στον ναζιστή Χέρμαν Γκέρινγκ, αρχηγό της Λουτβάφε, και στους Ισπανούς Δημοκρατικούς για την πώληση όπλων. Δηλαδή συνέβαινε το εξής παράδοξο: ο Γκέρινγκ πουλούσε όπλα στους Δημοκρατικούς την ίδια στιγμή που οι άνδρες του (μεραρχία «Κόνδωρ» της γερμανικής Πολεμικής Αεροπορίας) πολεμούσαν στο πλευρό του Φράνκο.

Η εταιρεία του Μποδοσάκη παράγγελνε από τη γερμανική «Rheinmetall-Borsig» φορτία των οποίων η αξία ανερχόταν σε 40 εκατ. γερμανικά μάρκα της εποχής, τα οποία στη συντριπτική τους πλειονότητα παρέδιδε τους Δημοκρατικούς (σ.σ. 490-91).

Ομως ο χρόνος κυλούσε υπέρ των Εθνικιστών. Προς το τέλος του 1937 είχε γίνει πλέον φανερή μια μετατόπιση ισχύος προς το φρανκικό στρατόπεδο.

Στις αρχές του 1939 οι Εθνικιστές ολοκλήρωναν την κατάληψη της Καταλωνίας, ενώ η δημοκρατική κυβέρνηση είχε διαφύγει από τη Βαρκελώνη στη Γαλλία.

Την άνοιξη ο Πάπας Πίος ο ΙΒ' χαιρέτισε από καρδιάς τον Φράνκο «για τη νίκη της Καθολικής Ισπανίας» και στις 19 Μαΐου 1939 πραγματοποιήθηκε στη Μαδρίτη η μεγάλη παρέλαση των εθνικιστών Ισπανών.

Ο Τσιάνο στην Ιταλία παρατήρησε ότι η επικράτηση του Φράνκο ήταν «μια μεγαλειώδης νίκη για τον φασισμό, ίσως η μεγαλύτερη μέχρι στιγμής» (σ. 580), κάτι που πιθανόν να δημιούργησε αυταπάτες για μια επικράτηση σύντομα του φασισμού και του ναζισμού σε ολόκληρη την Ευρώπη.

Την ίδια χρονιά που επικράτησε ο Φράνκο στην Ισπανία, θ' άρχιζε και ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος.

Ο συγγραφέας παρακολουθεί τη συνέχιση της ισπανικής εμφύλιας διαμάχης και μετά τη νίκη των Εθνικιστών, καθώς οι Ισπανοί εξόριστοι που κατά εκατοντάδες χιλιάδες έχουν φτάσει στη Γαλλία, θα ταχθούν στο πλευρό του αντιφασιστικού αγώνα των λαών. Ενώ η φρανκική μεραρχία «Azul» («Γαλάζια») θα πολεμάει στο ρωσικό μέτωπο στο πλευρό του Χίτλερ, ισπανοί κομμουνιστές θα πολεμούν στο πλευρό του Κόκκινου Στρατού.

Πρόκειται για ένα βιβλίο που επιχειρεί να διεισδύσει σε μια πολύ σημαντική για την Ισπανία και την Ευρώπη περίοδο. Προσπαθεί να φωτογραφίσει τον ιδεολογικο-πολιτικό αγώνα μιας εποχής όπου οι μεσαίοι δρόμοι είχαν αποψιλωθεί, σε αντίθεση ίσως με την τωρινή εποχή.

Ο συγγραφέας, όπως έχει αποδείξει και σε προηγούμενα βιβλία του, έχει το χάρισμα να γράφει σε μια γλώσσα ρέουσα και απλή.

Προσπαθεί να κρατήσει ίσες αποστάσεις ανάμεσα στα δύο αντίπαλα στρατόπεδα, γεγονός που άλλοτε το πετυχαίνει και άλλοτε όχι.

Πάντως πρόκειται για ένα βιβλίο που κατατοπίζει επαρκώς τον μέσο αναγνώστη για τη δραματική αλλά και ρομαντική εποχή του ισπανικού εμφύλιου πολέμου και τη σημασία του διεθνώς. Μια εποχή όπου οι σύγχρονοι Ιούλιοι Καίσαρες και οι σιδερόφραχτοι ιππότες τους ήθελαν να κυβερνήσουν τον κόσμο, όπως ήταν η περίπτωση του Φράνκο ή της καρικατούρας του, του Ιωάννη Μεταξά στην Ελλάδα.

Οποιος θέλει να μάθει για εκείνη την ιστορική εποχή, για να καταλάβει ίσως καλύτερα το σήμερα, του προτείνουμε να διαβάσει αυτό το βιβλίο, το οποίο θ' αποτελέσει κίνητρο για ν' αναζητήσει και άλλα βιβλία παρόμοιου περιεχομένου.



ΦΟΙΒΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/03/2007