Ξανα-διαβάζοντας τον Φρόυντ (δεμ.)

Ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου ξεκίνησε από αναγνώστης του Φρόυντ και με το πέρασμα του χρόνου έφτιαξε ένα «Αναγνωστικό» του Φρόυντ για άλλους αναγνώστες. Από προσωπική του εμπειρία γνωρίζει τους αναγνώστες και τους μη αναγνώστες του Φρόυντ στα τέλη του 20ού και στις αρχές του 21ου αιώνα και σε αυτούς το απευθύνει.

Πρώτον, σε εκείνους που έχουν διαβάσει Φρόυντ και θα ήθελαν να έχουν για μια ακόμη φορά την απόλαυση να ξαναφέρουν στη μνήμη τους τα ουσιώδη μέρη από το έργο του και τους σημαντικούς σταθμούς της ζωής του.

Δεύτερον, σε κείνους που δεν έχουν διαβάσει Φρόυντ και με αυτό τους δίνεται η ευκαιρία να εξοικειωθούν μαζί του και να γνωρίσουν σε συγκεντρωμένη, περιεκτική και απλή μορφή όλο το οικοδόμημα της σκέψης του.

Τρίτον, σε εκείνους που έχουν δοκιμάσει κατά καιρούς να διαβάσουν Φρόυντ και κάτι τους απέτρεψε να συνεχίσουν.

Τέταρτον, σε εκείνους που θέλουν να κάνουν μιά αρχή και χρειάζονται έναν οδηγό, για να βρούν τον δρόμο προς τον Φρόυντ και την ψυχανάλυση.

Πέμπτον, σε εκείνους που δεν θέλουν να ακούσουν τίποτε για Φρόυντ και ψυχανάλυση και μολοντούτο, αν διαβάσουν, ίσως αναγνωρίσουν ότι βρήκαν κάτι που είχαν παραλείψει.

Τέλος, ως φόρο τιμής στον στοχαστή Φρόυντ.


ΚΡΙΤΙΚΗ



Έχει πολλές φορές ειπωθεί, και δεν χρειάζεται να επαναλάβουμε εδώ, ότι η φροϋδική σκέψη δεν είναι κάτι που αφορά ειδικά τους επαγγελματίες θεραπευτές - ή ίσως, μάλιστα, αφορά λιγότερο αυτούς... Αν κάτι τέτοιο ισχύει, αν η σκέψη του Φρόυντ και οι ψυχαναλυτικές έννοιες αποτελούν μέρος της διανοητικής κληρονομιάς του εικοστού αιώνα, αδιαχώριστα πλεγμένες με τις σημαντικότερες στιγμές του φιλοσοφικού του στοχασμού και πολύτιμο στοιχείο της αυτοσυνειδησίας του, τότε ολοφάνερα η μελέτη, η κατανόηση και η διδασκαλία του φροϋδικού έργου είναι πράξη μεγάλης παιδαγωγικής αξίας.

Ο ίδιος ο Φρόυντ υπήρξε ομιλητής και συγγραφέας με σπάνιες αρετές. Η κλασική πρόζα του, συχνά υφασμένη στη δομή του αστυνομικού μυθιστορήματος, είναι από τα μεγάλα πλεονεκτήματα του έργου του, εκείνα που κάνουν την ανάγνωσή του μια απολαυστική εμπειρία. Αυτό από μόνο του ωστόσο δεν την κάνει και εύκολη. Κυρίως επειδή δεν πρόκειται για μια σκέψη που οικοδομήθηκε μονομιάς γύρω από έναν μικρό αριθμό αξιωματικών παραδοχών, αλλά υπήρξε προϊόν μιας μακριάς και κοπιαστικής πορείας όπου κάποιες αρχικές ενοράσεις τίθενται σε δοκιμασία στο κλινικό πεδίο, τα ίδια τα κλινικά ευρήματα γίνονται αντικείμενο αναστοχασμού και διαλέγονται ασταμάτητα με τη θεωρία, και αυτή η τελευταία γνωρίζει δραματικές μεταβολές και αναθεωρήσεις που κάποιες στιγμές μεταβάλλουν ολόκληρη την προοπτική... Έτσι, εκείνο που συνιστά το μέτρο της εντιμότητας του Φρόυντ ως στοχαστή, μεταφράζεται σε απαιτητικότητα απέναντι στον αναγνώστη, ο οποίος θα πρέπει να ακολουθήσει κατά πόδας την ανέλιξη της σκέψης του, να λάβει υπόψη του το σύνολο του έργου και να βρει επιπλέον τον βιωματικό μίτο που συνέχει τις πολλαπλές, διακοπτόμενες και επανεκκινούμενες σταθερά, από το ίδιο σημείο, πραγματεύσεις. Για το έργο του Φρόυντ, ως εκ τούτου, ισχύει ό,τι για κάθε κλασικό φιλοσοφικό έργο: χρειάζεται έναν οδηγό, κάποιον που έχει ο ίδιος κάνει για λογαριασμό του τον δρόμο, και είναι σε θέση να τον διδάξει και σε άλλους.

Μελέτες βιογραφικές είτε εισαγωγικές στο φροϋδικό έργο υπάρχουν βεβαίως αρκετές· ο Έλληνας αναγνώστης έχει την τύχη σήμερα να διαθέτει δύο πολύ καλές γραμμένες στη γλώσσα του (και, ας σημειωθεί εν παρόδω, γραμμένες και οι δύο από ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι γιατροί, ούτε καν ασκούν πρακτικά την ψυχανάλυση...). Πριν από μερικά χρόνια είχε κυκλοφορήσει το βιβλίο της Μιμίκας Κρανάκη, «Διαβάζοντας τον Φρόυντ» (Εστία, Αθήνα, 1988), μια συνοπτική παρουσίαση του φροϋδικού έργου και των βασικών του εννοιών που, παρά τη συντομία του, δεν επρόδιδε σε τίποτα την πολυμέρεια και τη σύνθετη δυναμική της φροϋδικής σκέψης. Σήμερα, ο Γιώργος Βαμβαλής μας παρουσιάζει ένα ανάλογο, πολύ μεγαλύτερων διαστάσεων εγχείρημα το οποίο αποτελεί αληθινό διδακτικό απόκτημα για όποιον βρίσκεται στην ανάγκη να μεταδώσει τον Φρόυντ σε κοινό που δεν προϋποθέτει καμιά προηγούμενη εξοικείωση, ή για εκείνον που χρειάζεται μια γενική, σφαιρική κατατόπιση πριν εμπλακεί σε λεπτομερέστερα διαβάσματα πάνω σε ειδικές πλευρές της ψυχαναλυτικής βιβλιογραφίας.




ΚΡΙΤΙΚΗ




Οι Δον Κιχώτες



Ο Γιώργος Βαμβαλής, ο άνθρωπος του οποίου το όνομα είναι ταυτισμένο με τις εκδόσεις «Επίκουρος», ανήκει στη γενιά εκείνη των εκδοτών που, μέσα στα τελευταία χρόνια της δικτατορίας ακόμη, ετοίμασαν τη μεγάλη εκδοτική άνοιξη της μεταπολίτευσης. Σήμερα που ο ρόλος του εκδότη έχει αλλάξει δραματικά, που ο τύπος του εκδότη-διανοουμένου ο οποίος είναι προσωπικά εμπλεγμένος στις ιδέες που εκπροσωπεί εξαφανίζεται ραγδαία, ο Γιώργος Βαμβαλής είναι από εκείνους που συνεχίζουν τη δονκιχωτική τους προσπάθεια, και είναι ο εκδότης ο οποίος τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να πλουτίζει την ελληνική βιβλιογραφία με κάτι που ισοδυναμεί με Απαντα του Φρόυντ: μια σειρά μεταφράσεων, που είναι σχεδόν και οι μόνες έγκυρες, των περισσότερων από τα έργα του θεμελιωτή της ψυχανάλυσης στον αιώνα μας.

Τα «τριάντα απλά μαθήματα» που απαρτίζουν αυτό το βιβλίο με τον χαρακτηριστικό τίτλο είναι, όπως από την πρώτη σελίδα φαίνεται καθαρά, καρπός τριαντάχρονης και πλέον ρεμβαστικής ενασχόλησης και αγάπης προς το φροϋδικό κείμενο. Το εμφανές χάρισμα του συγγραφέα, καρπός αυτής της ιδιαίτερης προσωπικής σχέσης, είναι η ικανότητά του να αναπλάθει δημιουργικά, με πλαστικότητα και με χιούμορ, με τη ζωντάνια των δικών του παραδειγμάτων και με τις εύστοχες παρεκβάσεις του τις ιδέες του ίδιου του Φρόυντ, χωρίς να απομακρύνεται ούτε στιγμή από την καρδιά τους. Το αντίθετο μάλιστα, εάν σκεφτεί κάποιος ότι το μισό και πλέον του βιβλίου απαρτίζεται από αυτούσια αποσπάσματα του Φρόυντ, σε απόδοση του ίδιου του συγγραφέα ο οποίος τα εμπλέκει αριστοτεχνικά μέσα στη διδακτική του εξιστόρηση. Το δεύτερο μεγάλο προτέρημα του βιβλίου είναι ο ισορροπημένος τρόπος με τον οποίο διαμεσολαβούνται οι ιδέες με τα συμβάντα της προσωπικής ιστορίας του Φρόυντ. Χωρίς καθόλου το βάρος να μετατοπίζεται από τις επιστημονικές ενοράσεις και έννοιες που απαρτίζουν αυτό το έργο, προβάλλει ανάγλυφα ο Φρόυντ σαν ζωντανό πρόσωπο με πάθη και αγωνίες, η οικογένεια, οι φίλοι, οι συνεργάτες και οι καθόλου ειδυλλιακές σχέσεις στους κόλπους ενός κινήματος που όπως θα γράψει κάπου ο Γ. Βαμβαλής «παρουσιάζει την ίδια οργανωτική δομή με τις αρχαίες σχολές» (σελ. 396), καθώς και μια ολόκληρη -ταραγμένη- ιστορική εποχή.

Πάνω απ όλα, όμως, ο συγγραφέας διατηρεί τη δική του, προσωπική οπτική στο φροϋδικό κείμενο. Αγκυροβολημένος σταθερά στην πρωταρχική ενόραση που εκφράζεται στον αφορισμό «εν αρχή ην η σεξουαλικότητα», παίρνει πιο σοβαρά από τον καθένα την εκτίμηση του πρώιμου Φρόυντ ότι το μυστικό της θεραπείας είναι η μετατροπή του συμπτώματος σε συνειδητό βίωμα και ότι ο πρωταρχικός, μη αναγώγιμος σκοπός που κρύβεται πίσω από κάθε «σύμπτωμα», ο πρωταρχικός σκοπός ολόκληρης της ψυχικής ζωής δεν είναι άλλος από την επιδίωξη της (σεξουαλικής) ικανοποίησης.

Υιοθετεί ακριβώς, με άλλα λόγια, την οπτική του πρώιμου Φρόυντ, την οπτική μιας ορμικής ικανοποίησης που προσκρούει τραυματικά στους κανόνες ενός κατασταλτικού πολιτισμού και είναι μάλλον απρόθυμος ν ακολουθήσει την όψιμη υπόθεση του Φρόυντ περί μιας ενδιάθετης «ορμής του θανάτου», η οποία κατά κάποιον τρόπο ματαιώνει τις ίδιες τις απελευθερωτικές υποσχέσεις της ψυχανάλυσης δίνοντας εκ των υστέρων επιχειρήματα σε αυτόν τον κατασταλτικό πολιτισμό.

Έτσι, ακόμη και οι μεταιχμιακές πραγματεύσεις του Φρόυντ όπως εκείνες που αφορούν την ψυχαναγκαστική επανάληψη (σελ. 438-60) αναλύονται υπό το φως της σεξουαλικής αιτιολογίας και της απωθημένης επιδίωξης ικανοποίησης - και αποσιωπάται διακριτικά, θα έλεγε κανείς, η πορεία των συλλογισμών που μέσα στη σκέψη του Φρόυντ επρόκειτο να οδηγήσει στο ζοφερό (κι εν πολλοίς μυθολογικό) σενάριο του «Πέραν της Αρχής της Ηδονής».

Φώτης Τερζάκης, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 13/3/2001

Περιεχόμενα:

1. Διαβάζοντας και ξαναδιαβάζοντας
2. Διαβάζοντας για τον Φρόυντ
3. Εν αρχή ην η σεξουαλικότητα
4. Άννα Ο
5. Ένα προψυχαναλυτικό διήγημα
6. Στην έρημο
7. Ανάμεσά μας
8. Ανάμεσά μας και τη νύχτα
9. Ο ψυχαναλυτής ως ντετέκτιβ
10.Ο Φρόυντ στην Αθήνα
11. Κάθε Τετάρτη βράδυ
12. Οιδιπόδειο
13. Οιδιποδείου συμπλέγματος συνέχεια
14. Οι περιπέτειες της αρετής
15. Οι διαστροφές
16. Η εκλογή του ερωτικού αντικειμένου
17. Οι υποκριτές του πολιτισμού
18. Το ταξίδι στην Αμερική
19. Ο εσωτερικός πόλεμος
20. Ο εξωτερικός κόσμος
21. Ένα εθνολογικό παραμύθι
22. Το ταμπού της πεθεράς
23. Οι διάσημοι ασθενείς
24. Γιατροί και μη γιατροί
25. Μια πολυθρόνα, ένα ντιβάνι και δύο άνθρωποι που συζητούν
26. Αλιεύματα
27. Το θαύμα της ανάλυσης
28. Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας
29. Το τέλος
30. Σαν τους παλιούς συμμαθητές
Βιβλιογραφικά
Ευρετήριο ονομάτων
Ευρετήριο όρων