Πυραμίδα 67

Οι αριστουργηματικές του σελίδες μοιάζουν με φλόγες που αναπηδούν πάνω από το σύγχρονο τέλμα.

Ν.Βρεττάκος, Δημοκρατικός Τύπος 12.08.1951





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ρένος Αποστολίδης είναι ένας από τους σημαντικότερους πεζογράφους της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς και η πρωτοβουλία της «Εστίας» να αναλάβει την έκδοση των Απάντων του (με το επιπλέον δεδομένο ότι τα περισσότερα από τα προδικτατορικά του βιβλία απουσιάζουν εδώ και χρόνια από την αγορά) αποτελεί μία από κάθε άποψη αξιέπαινη πράξη. Η αρχή γίνεται με την πρώτη αφηγηματική σύνθεση του Ρένου, την πολυσυζητημένη «Πυραμίδα 67», που βλέπει το φως της δημοσιότητας το 1950 και εγκαινιάζει τη στροφή των νέων συγγραφέων της εποχής στο καυτό ζήτημα του Εμφυλίου και στις πολλαπλές συνέπειές του σε μια κοινωνία και σε ένα πολιτικό σώμα που θα υποφέρουν επί δεκαετίες από τα πάθη του. Θυμίζω, για να καταλάβουμε καλύτερα το τοπίο, ότι λίγο μετά την «Πυραμίδα 67» ο Εμφύλιος έρχεται να κάνει ολόσωμη την εμφάνισή του στην «Πολιορκία» (1953) του Αλέξανδρου Κοτζιά, στα «Δόντια της μυλόπετρας» (1955) και στους «Κεκαρμένους» (1959) του Νίκου Κάσδαγλη, αλλά και στην τριλογία «Χρονικό μιας σταυροφορίας» («Η ρίζα του μύθου», 1954, «Πορεία στο σκοτάδι», 1955 και «Η άλλη όχθη», 1958) του Ρόδη Ρούφου.



Πάνω σε άδεια κουτιά τσιγάρων



Γραμμένη πάνω σε άδεια κουτιά τσιγάρων και σε ημερολογιακά σημειωματάρια, που προσφέρουν το υλικό για τις επιστολές τις οποίες θα απευθύνει ο Ρένος στη μητέρα του, η «Πυραμίδα 67» είναι μια φλογισμένη μαρτυρία για τον Εμφύλιο. Ο αφηγητής σπεύδει να καταγράψει την απέχθεια και την οργή του από τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις ενός στρατού στις τάξεις του οποίου είναι υποχρεωμένος να εκπληρώσει με τεράστια δυσφορία τη θητεία του. Και θα έλεγα πως επικρατούν εν προκειμένω δύο στοιχεία: το ένα στοιχείο, ο αδρός ρεαλισμός και η λιτή αμεσότητα του ντοκουμέντου, συνιστά δεδομένο της φόρμας· το άλλο στοιχείο έχει σχέση με το περιεχόμενο, και είναι η πλήρης απόσταση από τις χαοτικές ιδεολογικές διαφορές των δύο εμπόλεμων παρατάξεων. Εκείνο που κατά βάση παρακολουθούμε σε αυτό το επίπεδο είναι η γέννηση του αναρχισμού του συγγραφέα: αναρχισμός ο οποίος θα εξελιχθεί σύντομα σε ανυποχώρητη πεποίθηση ζωής, που θα συνοδεύσει ως στάση και ως κλίμα όχι μόνο τα γραπτά του, αλλά και τις περισσότερες από τις καθημερινές του ενέργειες και αντιδράσεις.

Καταλογίζοντας βαριές ευθύνες τόσο στους εθνοσωτήρες όσο και στους αριστερούς αντιπάλους τους, ο πρωταγωνιστής της «Πυραμίδας 67» δεν εκφράζει τη βολεμένη ουδετερότητα του αμέτοχου και φιλήσυχου πολίτη, αλλά τους ιερούς σκοπούς μιας διαρκούς ατομικής εξέγερσης, που καταγγέλλει ανοιχτά την οποιαδήποτε μορφή εξουσίας και αυταρχισμού, χωρίς να είναι ταυτοχρόνως σε θέση να παρηγορηθεί με καμία ιδεοληπτική ελπίδα. Ο κόσμος είναι αυτός που είναι και δεν πρόκειται να αλλάξει, όπως κι αν κινηθούμε. Τούτο, όμως, δεν σημαίνει πως πρέπει να υποκριθούμε πως δεν το καταλαβαίνουμε, ούτε πως άλλο δεν μας μένει από το να σκύψουμε αδιαμαρτύρητα το κεφάλι -ό,τι, αντιθέτως, αναπόδραστα απαιτείται και επιβάλλεται είναι να προχωρήσουμε γενναία ώς το τέρμα, χωρίς αναστολές και συμβιβασμούς. Οπως πολύ χαρακτηριστικά σημειώνει για το στιλ του Ρένου ο Βάσος Βαρίκας εν έτει 1963: «Ο συγγραφέας της "Πυραμίδας" είναι ένας αδιάλλακτος εχθρός του κομφορμισμού. Κάθε προσαρμογή τη βλέπει προδοσία. Οταν, μάλιστα, διαβλέπει, ή έστω και υποπτεύεται, όχι απολύτως αδιάβλητα ελατήρια, τότε η πολεμική του δεν έχει όρια και περιορισμούς».



Καθολική επίδραση



Αξίζει, νομίζω, τον κόπο να παρατηρήσουμε πως η ανατριχιαστική ατμόσφαιρα της «Πυραμίδας 67» διατηρείται σε όλο το μετέπειτα έργο του Αποστολίδη, δείχνοντας πόσο βαθιά τον επηρέασε (κυριολεκτικά τον σημάδεψε) η εμπειρία του από την ακούσια συμμετοχή του στην εμφύλια σύρραξη. Οπως εύστοχα επισημαίνουν ο Ηρκος και ο Στάντης Αποστολίδης στον πρόλογο της ανά χείρας έκδοσης, το υλικό της «Πυραμίδας 67» διαχύθηκε σε πλήθος από τα επόμενα βιβλία του Ρένου, βρίσκοντας ποικίλους τρόπους για να επαναδιατυπωθεί. Μία εικοσαετία σχεδόν μετά την πρώτη κυκλοφορία της, το 1968, τυπώνεται ο «Α2», με τον οποίο ο συγγραφέας μπορεί να μην καταθέτει πια την προσωπική του μαρτυρία για τον Εμφύλιο, αλλά το τρομακτικό φάσμα της πολιτικο-στρατιωτικής σύγκρουσης δεν έχει πάψει να σκιάζει όσο και το 1950 το λόγο του. Ο ήρωάς του αρνείται γι' άλλη μια φορά να πάρει το μέρος της μιας ή της άλλης παράταξης και η έντονη, απαραγνώριστη ατομικότητά του, από την οποία δεν λείπει τώρα κι ένα υποδόριο πρότυπο κλέφτικης λεβεντιάς, τον οδηγεί γοργά και σε μια κατευθείαν αναμέτρηση με το θάνατο. Και σε κατοπινά, ωστόσο, στάδια, στα «Καμένα φτερά» (1978) και στους «Αξονες» (1979) ή στο «Κ.Α.Ι.Γ.Ε.» (1982) και στους «Εξαγγέλους» (1984), ο συγγραφέας δείχνει πως ο Εμφύλιος και τα αιματηρά του γεγονότα καταβυθίζονται με την πάροδο του χρόνου στον πάτο ενός κόσμου ο οποίος μάχεται να σκεπάσει όπως όπως τη μνήμη του, δοκιμάζοντας παράλληλα να επουλώσει τις πηγές του με τον πιο ανώδυνο τρόπο: βασισμένος στην τρυφηλή, αλλά πέρα για πέρα απατηλή υπόσχεση της ευμάρειας και της καλοπέρασης. Και απέναντι σ' έναν τέτοιο κόσμο ο πικρός παρατηρητής δεν έχει παρά να αντιτάξει το ανυπεράσπιστο, πλην έτοιμο για οποιαδήποτε αναγκαία θυσία σώμα του.

Οι Ηρ. και Στ. Αποστολίδης υπομνηματίζουν σελίδα σελίδα και αράδα προς αράδα το πρωτότυπο κείμενο της «Πυραμίδας 67», συμπληρώνοντας τη δουλειά τους με σημειώσεις τις οποίες είχε κρατήσει ο Ρένος όταν σχεδίαζε την πρώτη επανέκδοση του βιβλίου ή όταν ετοιμαζόταν για το ντοκιμαντέρ του Κώστα Φέρρη «Ο Εμφύλιος μέσα μας», μελετώντας τα σχετικά αρχεία του Γενικού Επιτελείου Στρατού (ΓΕΣ). Χρήσιμες καθ' όλα αναφορές, που φωτίζουν την «Πυραμίδα 67» μέσα από μια υστερόχρονη ματιά και αποκαλύπτουν κάποιες λεπτομερέστερες διαστάσεις της. Συζητάμε, όπως κι αν έχει, για ένα βιβλίο που χρειάζεται να διαβαστεί και να ξαναδιαβαστεί -από πολλαπλές οπτικές γωνίες και με πολλούς τρόπους.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/04/2006