Τουρκικός εκσυγχρονισμός

Η Τουρκία, μια χώρα έντονων αντιφάσεων, μια χώρα πρόκληση από πολλές απόψεις. Το αυστηρά κοσμικό, κεμαλικό κράτος του Μουσταφά Κεμάλ με το πολιτικό Ισλάμ στην εξουσία. Το δημοκρατικό, δυτικό βάσει των κεμαλικών αρχών κράτος με τον στρατό μονίμως να κινεί τα νήματα της πολιτικής ζωής. Το μη επεκτατικό, και πάλι βάσει των κεμαλικών αρχών, κράτος με ένα μέρος της Κύπρου υπό τουρκική κατοχή στο όνομα της σωτηρίας των Τουρκοκυπρίων. Στην παρούσα μελέτη γίνεται μια προσπάθεια ανάλυσης αυτών των αντιφάσεων υπό το φως της ιδεολογίας που αποτελεί τον θεμέλιο λίθο του τουρκικού κράτους: του κεμαλισμού. Σε πολλές μελέτες η κεμαλική ιδεολογία αντιμετωπίζεται ως μια σταθερή και αμετάβλητη στο χρόνο ιδεολογία, ως ένα δόγμα άχρονο, έξω και πάνω από την Ιστορία. Σε αυτό το βιβλίο αντιθέτως γίνεται απόπειρα μελέτης του κεμαλισμού ως ιστορικού φαινομένου που υφίσταται αλλαγές και μεταλλάξεις.
Αφορμή για τη συγγραφή αυτού του βιβλίου ήταν οι δύο νέοι παράγοντες που εμφανίστηκαν τα τελευταία χρόνια στην τουρκική πραγματικότητα: το πολιτικό Ισλάμ στην εξουσία που διεκδικεί να διεκπεραιώσει το ευρωπαϊκό όραμα της Τουρκίας μαζί με τον στρατό και εναντίον του, καθώς και οι μεγάλες διαδηλώσεις των Τουρκοκυπρίων από το 2000 και μετά που διεκδίκησαν να λύσουν το εθνικό πρόβλημα της Τουρκίας, το Kυπριακό, εναντίον του στρατού και του εκπροσώπου του στην Κύπρο, του Ντενκτάς, και μετά τις εκλογές του 2003 μαζί με αυτόν. Οι δύο αυτοί νέοι παράγοντες μελετώνται στο πλαίσιο της ιστορικής πορείας του κεμαλισμού: Yπονομεύουν τον κεμαλισμό ή τον εκσυγχρονίζουν; Τελικά η Τουρκία, υπό την πίεση αυτών των παραγόντων αλλάζει ή παραμένει η ίδια; Ποιος διεκπεραιώνει το ευρωπαϊκό όραμα του Πατέρα των Τούρκων: ο στρατός ή άλλες πολιτικές δυνάμεις μαζί με τον στρατό ή εναντίον του; Πώς συμβιβάζεται το εθνικό πρόβλημα της Κύπρου με το εθνικό όραμα της Ευρώπης; Η απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα δεν μπορεί να προκύψει από την απαρίθμηση πολλών και διαφορετικών σεναρίων, δεν μπορεί να προκύψει ως πρόβλεψη. Μπορεί ίσως να συναχθεί μέσα από την εξιστόρηση της δαιδαλώδους διαδρομής του κεμαλισμού.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Στη διάρκεια του 20ού αιώνα και μέχρι τις μέρες μας υπήρξε αναμφίβολα μια αμφίδρομη σχέση μεταξύ του Κυπριακού Ελληνισμού και της Ελλάδας. Οι εξελίξεις στην κυρίως Ελλάδα επηρέασαν τις κυπριακές εξελίξεις, αλλά και τα συμβάντα στην Κύπρο δεν άφησαν ανεπηρέαστη την πολιτική ζώη της Ελλάδας.

Το ίδιο φαίνεται ότι έχει αρχίσει να συμβαίνει και ανάμεσα στην τουρκοκυπριακή κοινότητα και την Τουρκία.

Οπως επισημαίνει η συγγραφέας του βιβλίου, επίκουρη καθηγήτρια στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου, η Τουρκία βρίσκεται σήμερα σε μια διαδικασία εκδημοκρατισμού του κεμαλισμού, η οποία συνδέεται άμεσα με την τουρκοκυπριακή κοινότητα. Κατά συνέπεια εκτυλίσσεται «μια ισχυρή σχέση αμοιβαιότητας ανάμεσα στην Τουρκία και την Κύπρο, κατ εξοχήν μέσω της τουρκοκυπριακής κοινότητας».

Η κ. Αναγνωστοπούλου δεν το γράφει αλλά το υπονοεί, ότι η τουρκοκυπριακή κοινότητα και οι δημοκρατικές επιλογές της για τη λύση του Κυπριακού θ αποτελέσουν έναν πειραματικό χώρο, όπου αν οι δοκιμές πετύχουν, διά μέσου μιας δίκαιης λύσης του κυπριακού προβλήματος, θα χρησιμεύσουν ως ένα μοντέλο, ένας μπούσουλας, για τη διαδικασία των εξελίξεων στην κυρίως Τουρκία.

Η συγγραφέας, αφού δίδαξε επι εννέα χρόνια στο Τμήμα Τουρκικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου, εντρύφησε παράλληλα στη μελέτη αυτού του «Μεγάλου Αγνωστου» που είναι η Τουρκία αλλά και οι Τουρκοκύπριοι για το σύνολο σχεδόν των Νεοελλήνων. Η ίδια έλλειψη γνώσεων ισχύει και για τις γειτονικές μας βαλκανικές χώρες, καθώς η νεοελληνική ματιά στρέφεται περισσότερο προς το Λονδίνο, το Παρίσι ή τη Νέα Υόρκη ή και προς άλλες περιοχές του κόσμου.

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου εξετάζεται η κυρίαρχη ιδεολογία που καθόρισε την πορεία της Τουρκίας στο μεγαλύτερο μέρος του 20ού αιώνα: ο κεμαλισμός, που δεν άφησε ανεπηρέαστη την πορεία των Τουρκοκυπρίων επίσης. Σημείο τομή για την πορεία των Τουρκοκυπρίων αποτέλεσαν οι μεγάλες διαδηλώσεις που πραγματοποιήθηκαν την τελευταία χρονιά του 20ού αιώνα και στις αρχές του νέου αιώνα μέχρι τις μέρες μας.

Οι αλλεπάλληλες διαδηλώσεις και κινητοποιήσεις των Τουρκοκυπρίων έθεσαν, κατά τη συγγραφέα, επί τάπητος δυο σημαντικά ζητήματα που αφορούσαν: α) τη νέα πολιτική και κοινωνική δυναμική που διαμορφώνεται στην τουρκοκυπριακή κοινότητα και β) το πολιτικό περιεχόμενο των διεκδικήσεων των Τουρκοκυπρίων και τις ανατροπές που δημιουργεί η πολιτική τους ανάδυση τόσο στην Κύπρο όσο και στην Τουρκία, στοιχεία που κατ επέκταση επηρεάζουν και τις ελληνικές εξελίξεις (σελ. 243).

Με αυτή τη νέα τουρκοκυπριακή πορεία ασχολείται το δεύτερο μέρος του βιβλίου, όπου επιχειρείται να εξεταστεί η άποψη ότι οι καινούργιοι προσανατολισμοί της τουρκοκυπριακής κοινότητας και το αίτημα της πλειονότητας των πολιτών της για «μια νέα συνύπαρξη με τους Ελληνοκύπριους» μπορεί να οδηγήσει στον εκσυγχρονισμό της Τουρκίας.

Η γειτονική μας χώρα είχε μάθει να ζει υπό τη μονοκρατορία του σουλτάνου ή του Κεμάλ στη συνέχεια και της ιδεολογίας του, για την εφαρμογή της οποίας και της πιστής τήρησής της θεματοφύλακας είχε γίνει ο στρατός.

Αλλά και στην τουρκοκυπριακή κοινότητα η μονοκρατορία του Ραούφ Ντενκτάς ήταν δεδομένη· σε τέτοιο μάλιστα βαθμό, ώστε το Νοέμβριο του 1983 δήλωνε: «Τώρα έχω το κράτος μου· έχω τη χώρα μου· έχω το λαό μου» (σ. 259).

Ετσι ο Μουσταφά Ακιντζί, επικεφαλής του Κινήματος Ειρήνης και Δημοκρατίας (BDH), που συγκέντρωσε περισσότερες ψήφους από το κόμμα του υιού Ντενκτάς στις τουρκοκυπριακές εκλογές του 2003, θα δηλώσει:

«Ο πρόεδρος Ντενκτάς και οι καθεστωτικοί κύκλοι είναι πρωταγωνιστές του Παλιού Κόσμου. Οι πολιτικές του 20ού αιώνα, που εξαρτιούνταν από τη φιλοσοφία της σύγκρουσης και του ψυχροπολεμισμού, έφτασαν στο τέλος τους και ο 21ος αιώνας έφερε ένα νέο όραμα, που βασίζεται στις ειρηνικές, δημοκρατικές και συμβιβαστικές πολιτικές σύμφωνα με τις αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων» (εφημ. «Vatan», 15.8.2003, σελ. 261).

Αλλά, βέβαια, τα λόγια του Ακιντζί δεν αφορούν μόνο τον πρόεδρο της τουρκοκυπριακής κοινότητας, στοχεύουν και το εσωτερικό καθεστώς της Τουρκίας που οφείλει κι εκείνο με τη σειρά του να προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις και εκδημοκρατισμό.

Σ αυτό το πλαίσιο προσέγγισης των δυο κοινοτήτων, που τείνει να διαμορφωθεί στην κυπριακή μεγαλόνησο, η παρουσία κατοχικών στρατευμάτων δεν συμβάλλει σ ένα κλίμα εμπιστοσύνης, αλλά αντίθετα παρατείνει τη δυσπιστία. Η παρουσία τουρκικών ή ελληνικών στρατευμάτων στην Κύπρο αποτελεί διχαστικό και όχι ενοποιητικό παράγοντα των δύο κοινοτήτων. Ο μόνος που θα εδικαιούτο να στείλει μια συμβολική δύναμη σε μια ανεξάρτητη χώρα όπως η Κύπρος θα μπορούσε να είναι η Ευρωπαϊκή Ενωση, στους κόλπους της οποίας θα τείνει να υλοποιηθεί μια νέα κυπριακή πραγματικότητα με ομόσπονδα χαρακτηριστικά.

Η συγγραφέας είναι πολύ προσεκτική πάνω σε τέτοια ζητήματα, που ίσως τα θεωρεί ευαίσθητα, όπως εκείνο της παρουσίας κατοχικών στρατευμάτων στο νησί. Γράφει όμως ότι «για να αποκτήσει η λύση του Κυπριακού ιστορική προοπτική πρέπει κατ αρχήν η ίδια η Ευρωπαϊκή Ενωση να αντιμετωπίσει τους Τουρκοκύπριους ως μέρος του κυπριακού χώρου και όχι ως μέρος του τουρκικού χώρου. Το σχέδιο Ανάν δεν αποτελεί ιερό κανόνα, όπως δεν αποτελεί ιερό στόχο και η ευρωπαϊκή ένταξη. Και τα δύο αποτελούν πεδία για το άνοιγμα ενός πραγματικού δημοκρατικου διαλόγου ανάμεσα στα δύο εθνοκοινοτικά δίκαια της Κύπρου». (σ. 417)

Στο βιβλίο δεν αποκαλύπτονται κάποια απόρρητα ντοκουμέντα που αποχαρακτηρίστηκαν και δόθηκαν στη δημοσιότητα και μας βοηθούν να καταλάβουμε τις βαθύτερες σκέψεις των Τούρκων ή των Τουρκοκυπρίων. Η κ. Αναγνωστοπούλου, όμως με έναυσμα τις τουρκοκυπριακές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας που ξέσπασαν το καλοκαίρι του 2000, άρχισε να μελετά σε καθημερινή βάση τον τουρκοκυπριακό Τύπο, γεγονός που δεν είναι λιγότερο σημαντικό αφού μια εφημερίδα προσπαθεί να «πιάσει» τον κοινωνικό, πολιτικό, πολιτισμικό σφυγμό μιας δεδομένης πραγματικότητας.

Σε αρκετές σελίδες του βιβλίου ο αναγνώστης μπορεί ν ανακαλύψει αποσπάσματα από τουρκοκυπριακές ή τουρκικές εφημερίδες. Και δεν είναι και λίγες. Οι σημαντικότερες ημερήσιες τουρκοκυπριακές εφημερίδες (παράρτημα 2, σ. 423-427) είναι: η «Kibris», η «Avrupa» που μετονομάστηκε σε «Afrika» σε ένδειξη διαμαρτυρίας προς τον Ντενκτάς, η «Halkin Sesi», η «Yeniduzen», η «Ortam», η «Kibrish», η «Vatan», η «Birlik», η «Yeni Demokrat», η «Volkan». Στις τουρκοκυπριακές περιοχές εκδίδονται επιπλέον και δύο εβδομαδιαίες εφημερίδες.

Ο «Τουρκικός Εκσυγχρονισμός» παρουσιάζει ενδιαφέρον γιατί κάνει οικεία στον Ελληνα αναγνώστη εκείνη την πλευρά της τουρκοκυπριακής κοινότητας που του είναι σχετικά άγνωστη. Η κεντρική θέση της συγγραφέως είναι ότι η τουρκοκυπριακή αντιπολίτευση αποτελεί παράγοντα, όχι άρνησης, αλλά μεταλλαγής του Κεμαλισμού σε μια σύγχρονη εκδοχή του, που επηρεάζει τόσο τις κυπριακές όσο και τις τουρκικές εξελίξεις.



ΦΟΙΒΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 03/09/2004