Ο Επίκουρος στον 21ο αιώνα

Η ουσία του εγχειρήματός μου δεν είναι διαφορετική από εκείνη του Λουκρήτιου, που χρησιμοποίησε τους λατινικούς στίχους του για να καταστήσει τις περίεργες εκείνες και βαθιές συλλήψεις του ελληνικού πνεύματος κατανοητές και χρήσιμες σε πάμπολλους συμπατριώτες του. Σκοπός των δοκιμίων αυτών είναι η μεταλαμπάδευση του πνεύματος του Επίκουρου στον 21ο αιώνα.
Οι αποκαλύψεις του Επίκουρου στάθηκαν ένα ιδεολογικό ανάχωμα ενάντια στις πολυάριθμες και ανησυχητικές αντιλήψεις που προπαγάνδιζαν από κοινού κάθε λογής ηθικολόγοι, θεολόγοι, «προφήτες», αστρολόγοι και άλλοι αγύρτες, που αντλούσαν οφέλη από την εκμετάλλευση της άγνοιας και του φόβου. Ενάντια σ όλους αυτούς εκστράτευσαν σαν πύρινη θύελλα οι Επικούρειοι στον Μεσογειακό κόσμο, μοιράζοντας σοφία και παρηγοριά, οργανωμένοι σε φιλοσοφικές σχολές -μια παράδοση που είχε αρχίσει με τον Επίκουρο και συνεχίστηκε αδιάλειπτα επί έξι αιώνες. Μόνο με την έλευση του Μεσαίωνα το κίνημα του επικουρισμού οδηγήθηκε τελικά στο περιθώριο και έπαψε να υπάρχει.
Αλλά η κληρονομιά του Επίκουρου δεν έμελλε να αφανιστεί για πάντα...





ΚΡΙΤΙΚΗ



Νομίζουν κάποιοι ότι ο Επίκουρος δίδαξε την επιδίωξη της ηδονής. Λάθος. «Το να φανταζόμαστε πως η "επιδίωξη της ηδονής" είναι ό,τι χρειάζεται να ξέρουμε για να ζούμε σύμφωνα με την ηθική του ηδονισμού, είναι σαν να νομίζουμε πως το μόνο που χρειάζεται να ξέρουμε για την οδήγηση ενός αυτοκινήτου είναι να πατάμε γκάζι. Χρειάζονται περισσότερες γνώσεις και κάποια επιδεξιότητα για να αντεπεξέλθουμε στις δύσκολες στροφές και στις αλλαγές κατευθύνσεων - ενώ για να βουτήξουμε σε χαντάκι ή για να χάσουμε το δρόμο δεν χρειάζονται γνώσεις». Αυτή η μεταφορά του Αντερσον, σε ένα βιβλίο από το οποίο συνάγεται η δραματική επικαιρότητα της θεωρίας του Επίκουρου σήμερα, καταδεικνύει πόσο στραβά ερμηνεύθηκε ο φιλόσοφος στη χριστιανική εποχή.

Το επικούρειο δόγμα ήταν πράγματι η επιδίωξη της ευτυχίας, στηριγμένη όμως σε μια ευρύτερη γνώση της φύσης και των νόμων της. H φυσιοκρατία του Επίκουρου επαληθεύθηκε τον 21ο αιώνα. Για να επιτύχει κανείς τη μακροπρόθεσμη ευτυχία, είπε ο φιλόσοφος, οφείλει να κάνει επιλογές έχοντας πάντα έναν στόχο. Το πρώτο βήμα προς την ευτυχία λοιπόν είναι το «ζην σκοπίμως». Το βασικότερο έργο του Επίκουρου «Περί αιρέσεων και φυγών» («Περί του τι επιλέγουμε και τι αποφεύγουμε») έχει χαθεί, αλλά ευτυχώς αποσπάσματα και σχόλια της αρχαιότητας επιτρέπουν να ανασυντεθεί το σύνολο των συμβουλών του.
Αυτές παρουσιάζει ο Ερικ Αντερσον στο βιβλίο του προσαρμόζοντας συγχρόνως τη φυσική θεωρία του επικουρισμού στα σημερινά δεδομένα. Ηταν πάντοτε απαραίτητη η διδασκαλία και η κατανόηση του μηχανισμού της φύσης για να αντιληφθούν οι μαθητές των επικούρειων σχολών, που ξεφύτρωναν σε όλον τον τότε γνωστό κόσμο σαν τα μανιτάρια, πόσο «φυσικές» ήταν οι συμβουλές του δασκάλου και πόσο η άγνοια μπορούσε να τους κάνει έρμαια ηθικολόγων, θεολόγων, προφητών, αστρολόγων και αγυρτών. Ο Επίκουρος θα μπορούσε άνετα να απευθυνθεί σήμερα σε θιασώτες της τεχνολογίας και της fuzzy logic και να τους πει τα ίδια λόγια, όπως δείχνει ο 35χρονος Αντερσον, κάτοικος της Καλιφόρνιας, που συστήνεται ως εξής: «Μελετώ φιλοσοφία για να φωτιστώ και γράφω για την ευχαρίστηση. Επαγγελματικά ασχολούμαι με τον σχεδιασμό ιστοσελίδων στο Διαδίκτυο». Ιδού ένας high-tech επικούρειος της εποχής μας.

Ας διέλθουμε επί τροχάδην την πλέον περιβόητη και συκοφαντημένη πλευρά της θεωρίας του φιλοσόφου. Για τον Επίκουρο, όπως και για όλη την ελληνική φιλοσοφική σκέψη, «τα θέματα ηθικής και ηθικότητας δεν επικεντρώνονται σε νομικά και σεξουαλικά ζητήματα, αλλά στην επιλογή ενός τελικού σκοπού και στην άσκηση μιας συνεπούς πολιτικής σύμφωνα με την οποία προκρίνουμε κάποια πράγματα και αποφεύγουμε κάποια άλλα ώστε να πετύχουμε αυτόν τον σκοπό».

Σε ποια βάση όμως ορίζεται ο σκοπός; Ιδεώδης ηθικός σκοπός και αποκορύφωμα της ηδονής για τον Επίκουρο είναι η αταραξία, η ικανοποίηση δηλαδή που νιώθουμε όταν «τίποτα δεν μας σπρώχνει ν αναζητήσουμε κάτι παραπάνω». Τότε φτάνουμε στον «προδιαγεγραμμένο από τη φύση στόχο». Εδώ όμως τίθεται το ερώτημα: «Είναι δυνατόν να χαράξει ένα άτομο την πορεία της ζωής του; H μήπως το μέλλον είναι προκαθορισμένο από αδήριτες αναγκαιότητες και διαδικασίες που βρίσκονται πέρα από τον έλεγχό μας;». Εν ολίγοις, είμαστε υπέρ της ελεύθερης βούλησης ή υιοθετούμε τη μοιρολατρία; Εδώ είναι που ο Επίκουρος διαφοροποιείται από τις διάφορες θρησκείες. «Ο Επικουρισμός αξιώνει μια σθεναρή πίστη στην ύπαρξη της ελεύθερης βούλησης, χωρίς την οποία οι ηθικές διδασκαλίες του δεν θα είχαν παρά ελάχιστο νόημα». Μόνο η συνειδητή πρόθεση μπορεί να χαράξει σκόπιμη πορεία.

Γιατί άραγε είναι τόσο δύσκολη η θεωρία στην πράξη, ενώ ως άποψη φαίνεται απλή; Κατά τον Επίκουρο, οι επιθυμίες κατατάσσονται σε τρία είδη: πρώτον, τις φυσικές και αναγκαίες· δεύτερον, τις φυσικές αλλά όχι αναγκαίες· και, τρίτον, τις μη φυσικές και μη αναγκαίες. Στην πρώτη κατηγορία περιλαμβάνονται: διατροφή, στέγη, υγεία, συντροφιά, αίσθημα ασφαλείας, βασικές ανάγκες που ικανοποιούνται μάλλον εύκολα. Στη δεύτερη κατηγορία έχουμε ανάγκες ψυχαγωγικής φύσης, που επίσης ικανοποιούνται μάλλον εύκολα: αθλήματα, ταξίδια, ωραία φαγητά, σεξουαλικές σχέσεις, τέχνες. Στην τρίτη κατηγορία έχουμε ανάγκες που εκπληρώνονται μόνο με το αντίτιμο μιας συνεχιζόμενης επιβάρυνσης: φήμη, κοινωνική θέση, πολιτική εξουσία, ασυνήθιστος πλούτος.

Σύσταση του Επίκουρου: επιλέγουμε τις ανάγκες με τη μικρότερη επιβάρυνση, ενώ τις ανάγκες της τρίτης κατηγορίας, τις «μη φυσικές και μη αναγκαίες», τις απορρίπτουμε εντελώς. Ούτε η διασημότητα (που φουντώνει τον κίτρινο Τύπο και τους παπαράτσι) ούτε η πολιτική εξουσία (που μαζεύει ανταγωνιστές και συκοφάντες) ούτε τα άφθονα πλούτη (που προσελκύουν ψεύτικους φίλους, κλέφτες και απαγωγείς) μπορούν να οδηγήσουν στην ευτυχία, αφού η διατήρησή τους προκαλεί διαρκώς αγωνίες και άγχη. Δεν είναι τυχαίο ότι οι επικούρειοι ζούσαν με το ρητό «λάθε βιώσας». Σε τελική ανάλυση η κορύφωση της ευτυχίας είναι ίδια για όλους.

Κάποιοι είπαν ότι ο Επίκουρος δεν είχε πολιτικό λόγο. Λάθος πάλι, γράφει ο Αντερσον. H αλήθεια είναι ότι ο επικουρισμός δίνει προτεραιότητα όχι στην ιδεώδη πολιτεία, αλλά στον ιδεώδη άνθρωπο. H ηθική του, χωρίς να απορρίπτει τις ηδονές, τις θέτει σε βοηθητικό ρόλο, στο πεδίο των λεπτών χειρισμών. Ο απώτερος σκοπός είναι όχι να ξεπερνά κανείς τις νίκες των άλλων, αλλά να παρατείνει τη νίκη μέσα του. Ας φτιάξει μια κοινωνία που να το επιτρέπει αυτό. Τα κείμενα της επικούρειας τέχνης του ζην (Επίκουρος, Λουκρήτιος, Ερμαρχος, Φιλόδημος, Διογένης Οινοανδέας, Διογένης Λαέρτιος, Μητρόδωρος κ.ά.) περιλαμβάνονται στο βιβλίο «Επίκουρος» (εκδόσεις Θύραθεν, 2000, εισαγωγή D.S. Hutchinson, επιμέλεια Γ. Αβραμίδης). Ο ίδιος ο Επίκουρος «έλαθε βιώσας» και τον συζητάμε ακόμη.



MAIPH ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 17-08-2003